From Wikipedia, the free encyclopedia
Qozogʻiston va Rossiya chegarasi (ruscha: Казахстанско-российская граница, qozoqcha: Қазақстан-Ресей шекарасы) uzunligi 7,644 km (4,750 mi) boʻlgan Qozogʻiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi oʻrtasidagi xalqaro chegara[1]. Bu dunyodagi eng uzun uzluksiz davom etadigan xalqaro chegara va umumiy uzunligi boʻyicha Kanada-AQSh chegarasidan keyin ikkinchi oʻrinda turadi[2]. U Qozogʻiston SSR va RSFSR oʻrtasidagi sobiq maʼmuriy-hududiy chegara bilan bir xil joyda joylashgan.
Chegara gʻarbda Kaspiy dengizidan boshlanib, keng gʻarbiy-sharqiy yoʻnalishda Xitoy bilan uch tomonlama chegara nuqtasiga oʻtadi, garchi joylarda u juda burilishli boʻlsa ham. Chegara deyarli butunlay Yevrosiyo dashtini kesib oʻtuvchi bir qator quruqlik liniyalaridan iborat boʻlib, uning qismlarida Kichik Oʻzen, Ural va Uy kabi daryolardan foydalaniladi. Chegara Botkoʻl orqali oʻtadi. Uzoq sharqiy qismida chegara Oltoy togʻlari orqali oʻtadi.
Qozogʻistonning quyidagi shaharlari va shaharchalari chegaraga tutashgan:
Rossiyaning shaharlari va shaharchalari chegaraga tutashgan:
Qozogʻiston viloyatlaridan quyidagilar chegarada joylashgan:
Rossiya Federatsiyasining quyidagi subyektlari chegarada joylashgan:
Rossiya XIX-asrda ilgari mustaqil boʻlgan Qoʻqon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligini qoʻshib olib, Oʻrta Osiyoni bosib oladi. 1917-yilda kommunistlar hokimiyatni qoʻlga kiritib, Sovet Ittifoqini tuzgach, Markaziy Osiyoni milliy-hududiy chegaralanish (qisqacha MHCh) deb nomlanuvchi jarayonda etnik respublikalarga boʻlinishga qaror qilinadi. Bu kommunistik nazariyaga koʻra, millatchilik oxir-oqibat kommunistik jamiyat sari yoʻlda zarur qadamdir va Iosif Stalinning taʼrifiga koʻra, xalq "tarixiy jihatdan tuzilgan, umumiy til asosida shakllangan, barqaror odamlar jamoasi. hududi, iqtisodiy hayoti va psixologik tuzilishi umumiy madaniyatda namoyon boʻladi".
MHCh odatda „boʻlib tashla, hukmronlik qil“ siyosatining sinik namunasi boʻlib, Stalinning mintaqada sovet gegemonligini oʻrnatishda aholini sunʼiy ravishda alohida millatlarga boʻlish va bu milliy davlatlarda atayin etnik ozchiliklarni qoldirishni nazarda tutuvchi makiavellicha urinishi sifatida tasvirlanadi. Garchi haqiqatan ham Sovetlar panturkiy millatchilikning ehtimoliy tahdididan xavotirda boʻlsalar ham[3] masalan, Bosmachilar harakatidan, 1920-yillarda, birlamchi manbalar tomonidan maʼlumotga ega boʻlgan yaqinroq tahlil odatda taqdim etilganidan koʻra ancha nozikroq tasvirni chizadi[4][5][6].
Mintaqani milliy-hududiy chegaralash (MHCh) 1920-yildayoq taklif qilingan edi[7][8]. Chor davrida hozirgi Qozogʻistonning umumiy hududi toʻrt viloyatga (oblast) boʻlingan: gʻarbdan sharqqa qarab Ural (qoʻshimcha ravishda Kaspiyorti viloyatining bir qismi, Toʻrgʻay, Oqmoʻla va Semipalatinsk) edi. Toʻrt viloyat ham podsho Aleksandr II ning 1868-yil 21-oktyabrdagi (2-noyabr) farmoni bilan tuzilgan[9]. 1920-yil 26-avgustda ushbu toʻrtta viloyat negizida (shu davrda qisqa muddatli Alash oʻrda ham qoʻshilgan) RSFSR tarkibidagi Qirgʻiziston ASSR (QASSR) tuzildi. ASSRning shimoliy chegarasi sobiq viloyatlarning shimoliy chegaralari bilan bir xil boʻlgan, ayrim joylarda mahalliy demografiyani aks ettirish uchun biroz oʻzgartirilgan boʻlsa-da, chegaraning muayyan hududlari boʻyicha kelishmovchiliklar keyingi yilda ham davom etgan[10]. (Oʻsha paytda qozoqlar „qirgʻiz“, hozirgi qirg'izlar esa qozoqlarning kichik guruhi hisoblanib, „qoraqirgʻiz“, yaʼni togʻda yashovchi „qirgʻizlar“ deb atalgan)[11][12]. Ural daryosining gʻarbiy qismidagi qozoqlarning Bukey oʻrdasi hududlariga ham QASSR, ham Astraxan viloyati daʼvogarlik qilgan, 1921-yilda esa hududning katta qismi, jumladan, Qurmangʻazi va Sinemorsk ham QASSRga oʻtgan[13]. Boshqa joylarda, toʻrt viloyatning ruslar yashaydigan baʼzi hududlari, masalan, Omsk, Rossiyaga oʻtkazildi[14][13].
1920-yil 22-sentyabrda Orenburg QASSR tarkibiga oʻtkazildi va Orenburg viloyatining Sol-Iletsk, Oqbuloq va Sharlik kabi atrofdagi qismlari bilan birga avtonom respublikaning poytaxtiga aylandi[14]. Poytaxtni Orenburgga koʻchirish qarori oʻsha paytda shaharning qozoqlar yashaydigan mintaqadagi yagona yirik sanoat shahri boʻlganligi va QASSRning iqtisodiy rivojlanishiga yordam berishiga hamda shimoldagi rus yerlari va janubdagi turkiylar oʻrtasidagi koʻprik vazifasini oʻtashiga umid qilinganligi bilan bogʻliq deb taxmin qilinadi[14]. Ammo 1925-yil boshida QASSR poytaxti Orenburgdan janubdagi Oqmachit shahriga koʻchirildi, Orenburg va uning atrofidagi yerlar Rossiyaga qaytarildi[14].
Chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylandi. Sovet davrida Qozogʻistonga koʻchib kelgan minglab etnik ruslar qozoqlar hukmron boʻlgan yangi davlatda marginallashuvdan qoʻrqib ketishdi[15][16]. 1989-yilda rus aholining soni taxminan 6 227 549 (aholining 37,82%) boʻlgan boʻlsa, 1999-yilda bu koʻrsatkich 4 479 618 (29,95%) ga kamaydi va 2009-yilda 3 793 764 (23,69%) ni tashkil etdi[17][18][19][20][21]. 2019-yil holatiga koʻra, ruslar aholining 19,3 foizini tashkil qiladi va mamlakat shimolida Rossiya chegarasi boʻylab zich yashaydi[22][1].
Chegarani delimitatsiya qilish boʻyicha muzokaralar 1999—2005-yillarda boʻlib oʻtdi, yakuniy shartnoma 2005-yil 18-yanvarda Moskvada prezidentlar Vladimir Putin va Nursulton Nazarboyev tomonidan tasdiqlandi[23][24]. Shartnoma 2006-yil 12-yanvarda kuchga kirdi[23]. Yerda demarkatsiya 2007-yil iyul oyida boshlangan, 2009-yil may oyidan boshlab chegarani belgilovchi qator ustunlar oʻrnatila boshlagan[23][25]. 1991-yilda chegara xalqaro miqyosda boʻlganda, Trans-Sibir temir yoʻlining bir tarmogʻi Petropavldagi ikkita chegara oʻtish joyi bilan toʻxtatildi. 2017-yilda Rossiya va Qozogʻiston chegara nazoratisiz tranzit (koridor) yaratishga kelishib oldi[26].
Uzun chegara boʻylab koʻplab chegara oʻtish joylari mavjud[27]:
Qozogʻiston SSR-Rossiya SSR chegarasining Kaspiy dengizidan Xitoy bilan chegarasigacha, 20-asr oʻrtalari va oxirigacha boʻlgan tarixiy ingliz tilidagi xaritalari:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.