Osèano Àrtego
osèano From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
El Osèano Àrtego o Mar Àrtego el ze un osèano situà intieramente inte ła rejon de l'Àrtego, sircondà da łe estreme rejon setentrionałi de Eoropa, Àzia e Amèrica.
Remove ads
Ła caratarìstega de distinsion prinsipałe de sto osèano el ze l'aver inte ła so parte sentrałe da torno al poło nord, ła superfise jasada in magnera permanenta: se parla de ła banchiza àrtega, che ła sorbise variasion stajonałi estensionàndose verso sud inte el ndar dei mezi invernałi e viceversa retiràndose verso nord inte i mezi d'istà.[1]
Remove ads
Descrision
Idrografia
L'osèan Àrtego el òcupa na conca aprosimativamente sircołare e el òcupa na àrea de sirca 14090000 km².[2]
Cuazi sarà-sù da ła teraferma, sto osèano el ze sircondà da łe tere de Eoropa, Àzia e Amèrica, st'ùltema co łe coste de Groenlandia e de l'Arsipèłago àrtego. Le so coste se se slarga par un totałe de 45389 km[3]; inte el so interno łe ghe ze numarévołi ìzołe. Inte i so bordi se ghe cata racuanti mari perifèreghi: Mare de Barents, Mar de Beaufort, Mare dei Ciukci, Mare de Kara, Mare de Laptev, mare Siberian Orientałe, Mare de Lincoln, Mare de Wandel, Mare de Groenlàndia, Mar Bianco e el Mar de Norveja.
Na dorsałe sotomarina, ła dorsałe de Lomonosov, ła divide el Osèano Àrtego in do conche: cueła eoroaziàtega (col conca de Nansen), che ła ze fonda da 4 000 a 5450 m, e cueła nordamericana, profonda sirca 4000 m. In totałe l'Osèano Glaciałe Artego el ze fondo in mèdia 1038 m[4]. La topografia del fondo oseànego ła ze segnada da dorsałi, piane abisałi, fose e conche.
Carateristeghe de łe àcue
El pì grando fluso de àcua in entrada el vien da l'osèano Atlàntego, gràsie de ła corente norvezeze, che ła core drio ła costa de l'Euràzia. Altra àcua ła entra da l'osèano Pasìfego traerso el streto de Bering. La major parte de l'àrea che va de-fora ła pasa traverso ła corente de ła Groenlàndia orientałe. La tenperatura e ła sałinità łe vària drio łe stajon, sevendo ła formasion e el desolvimento dei jasi. El jaso el gałeja sora de ła superfise de l'àcua, co un spesor mèdio de 3 m (rivando a un màsimo 10 m). Ła coltra de jaso dópia ła so grandesa in inverno, inglobando tochi de teraferma arente. I iceberg i se destaca dal confin de ła banchiza, e i naviga lenti verso sud desolvéndose.
Vita marina
Inte l'Osèano Àrtego ghe ze spece a ris-cio intrà łe cuałe el tricheco e ła bałena[5], oltre che altri mamìfari (pinìpedi) e pesi; intrà i invertebrai ła ze conosesta ła granda Cyanea capillata, prezente inte el mondo no par de soto del 42º parałeło Nord[6]. L'ecosistema el ze in tuti i cazi vulneràbiłe e lento inte el rifarse.
La vezetasion pì difondesta ła ze cueła del fitoplancton, che el dòpara i nutrienti portai a l'osèano dai fiumi e da łe corenti pasìfeghe e oseàneghe. L'asensa de luze inte el perìodo invernałe e el strato de jaso che ghe ze sora l'àcua łe rende difìsiłe el desviłupo de piante; tuta-via inte l'istà el ze pusìbiłe par łe piante crésar e ver ła fotosìnteze par perìodi pì longhi[7].
Remove ads
Clima
Le tenperature łe ze sotozero par ła pì granda parte del tenpo e de consevensa el jaso el cuerze ła major parte de ła superfise de l'osèano par tuto l'ano. L'Àrtego el ze na fonte de ària freda che ła se move verso l'ecuatore, catando inte el so pasajo ària pì calda inte łe mèdie latitùdeni provocando piove e nevegae. La so pozision połare ła fa-sì che l'inverno el sìpia longo e par ła major parte inte ła scurità. In sto periodo, el tenpo el ze fredo stàbiłe e el sieło zeneralmente lìnpio. In istà, ła note ła se reduze cuazi a zero, ma ła major radiasion sołare no ła fa erlevar de tanto łe tenperature, ponesto che el so àngoło de incidensa al teren el ze de-tuta-via tanto picenin. El tenpo el ze całigozo, co débołi sicloni che i porta piova e neve.
Fuzion dei jasi
Col crésar del consentramento de anidride carbònega inte l'atmosfera terestre e el consevente fenòmano de rinscaldamento globałe soto-forma de efeto sera, partindo dal sècoło scorso e che oncora-uncó ła ze drio avegner na guałiva fuzion dei jasi àrteghi in vołume e un so retiro in estension. Intrà el 1979 e el 2006 ła estension dei jasi arteghi ła se ze inte el conpleso reduzesta del 25%, mediamente ogni ano 100000 km² de jaso i se fonde e no i se reforma inte el ndar de l'inverno. Inte el 2009 un'écuipe de siensiai doparando un moderno modeło climàtego e sevendo un sienàrio de incuinamento mèdio el ga stimà che entro el 2100 inte el mare Àrtego tuti i jasari i se garà fondesto.
El poło nord el ze drio sorbirse un buzo inte l'ozono simiłar a cueło pì conosesto del poło sud, ma pì picenin.
Remove ads
Economia
I porti prinsipałi de sto mare i ze łe sità de Murmansk e Arcangelo in Rùsia, Churchill in Cànada, e Prudhoe Bay in Alaska (USA). La navegasion de frecuente ła ze pusibiłe solché d'istà, co che el jaso el dasa lìbara na parte de l'àcua. Łe ze de frecuente nesesàrie speciałi nave spacajaso, che łe ze bone de vèrzarse autonomamente ła via inte un strato de jaso gałejante se el ze bastansa sotiło. El pasajo a nord-ovest (so łe coste nord del Cànada e de l'Alaska) el ze sta teatro de esplorasion racuanto conoseste.
El Osèano Àrtego el ze anca stratezegamente inportante, esendo ła via pì curta intrà el Nordamèrica e ła Rùsia; ghe ze stasion e baze sientìfeghe inte ła zona a Ny Ålesund inte łe ìzołe Svalbard, Norveja.
Notasion
Varda anca
Altri projeti
Linganbi foresti
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads