Osìzeno

'L osìgheno o osìdzeno^[1] el xe l'ełemento chìmego de ła tabeła periòdica dei ełementi, chel ga come sìnboło O e come nùmaro atòmego 8. El nome el vien fóra dal greco: οξύς (oxys) (àsido più ła raìxa γεν che ła signìfega "zenerar") 'na volta infati se pensava chel fuse łu a dar caràter àsido a determinae sostanse.^[2] L'ełeménto el xe comun e el se cata non sóło su ła Tera ma in tuto 'l universo. L'osìgeno łìbero, come ghe ło se cata su ła Tera, el xe instàbiłe drio ła termodinàmega, mal existe grasie al'asion de ła fotosìntexi de łe piante. L'osìgeno el xe l'ełeménto chìmego pì comun de ła crosta terestre, parché el xe a ocio el 47% de ła masa, méntre 'ntel'atmosfera el xe in persentual del 21%.

Storia

L'osìgeno el xe stà scoverto dal farmasista svedéxe Karl Wilhelm Scheele inte el 1771, ma ła sóa scoverta ła vegnéva reconosùa prèstio, e queła miga conpagna fata inte el 1774 da Joseph Priestley ła ga tólto magior recognision pùblica. Inte el stéso an Antoine Laurent Lavoisier el ga dà el nome al'elemento, ma soło inte el 1777, Scheele el ga reconosuo l'osìgeno come na componénte del'aria. Inte el 1781 Antoine Lavoisier el ghe ga stabiłio ła funsion vital par i fenòmeni de respirasion e de bruxada.

Caraterìsteghe

A tenperasura e presion stàndar, l'osìgeno el se cata in fórma de gas costituio da dó àtomi O₂ (nùmaro CAS: 7782-44-7 ). Sta mołècoła qua ła xe un importante parte del'aria fata da łe piante traverso ła fotosìntexe, e ła xe fondamental par ła respirasion dei èseri vivénti. Da soło el saria anca ris-cióxo par tuto: ła sóa granda capasità de bruxar ła xe łimitada da ła magior prexensa de azoto (cusì stàbiłe chel squaxi nol reagise) inte el atmosfera.

L'osìgeno łìquido e queło sòłido i ga cołor turchin e i xe tuti i dó vèro paramagnètisi. Par exister i ga bexogno de base tenperadure e alte presion.