Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo

Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo, bảng chú giải thuật ngữ Phật giáo thường có nguồn gốc từ các tư tưởng triết lý đến từ Ấn Độ, Tây Tạng, Nhật Bản... và qua đường Trung Hoa vào Việt Nam. Các thuật ngữ và khái niệm được liệt kê trong bảng sau đây là để giúp người đọc hiểu được nguyên gốc của chúng, cũng như đưa ra một định nghĩa sơ khởi của thuật ngữ hay khái niệm đó.

Các ngôn ngữ và tông phái được nhắc đến trong bài:

Tiếng Pali: đặc biệt được dùng trong các kinh của Thượng tọa bộ, hay "Phật giáo nguyên thủy", (Theravada)
Tiếng Phạn (Sanskrit) và Phật giáo tạp chủng phạn ngữ (Buddhist Hybrid Sanskrit): được dùng nhiều trong Phật giáo Đại thừa
Tiếng Tây Tạng: trong Phật giáo Tây Tạng, đặc biệt là Kim cang thừa
Chữ Hán, Hán-Việt và các ngôn ngữ thuộc nhóm CJKV (Chinese-Japanese-Korean-Vietnamese)

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
A-di-đà	sa.: amitābha ("vô lượng ánh sáng") và amitāyus ("vô lượng đời sống")	阿彌陀 hay 阿彌陀佛, 阿弥陀 hay 阿弥陀仏 zh.: Āmítuó hay Āmítuó fó ja.: Amida hay Amida-butsu
A-hàm	sa.: Āgama	pi.: Nikāya 阿含 zh.: Āhán ja.: Agon
ái	zh.: 愛	pi.: taṇhā sa.: tṛṣṇā 愛 zh.: ài ja.: ai
a-la-hán	pi.: arahat hay arahant sa.: arhat hay arhant	bo.: དགྲ་ཅོམ་པ་, dgra com pa 阿羅漢 zh.: āluóhàn ja.: arakan
a-lại-da thức	pi., sa.: ālayavijñāna	bo.: ཀུན་གཞི་རྣམ་པར་ཤེས་པ་ kun gzhi rnam par shes pa 阿賴耶識, 阿頼耶識 zh.: ālàiyēshí ja.: araya-shiki
a-tì-đạt-ma	abhi là "bên trên" hay "thuộc về", dhamma là "đạo" pi.: abhidhamma sa.: abhidharma	bo.: chos mngon pa 阿毗達磨 zh.: ?? ja.: ??
a-xà-lê	pi.: ācāriya sa.: ācārya	th.: อาจารย์ ajahn 阿闍梨, 阿闍梨耶 zh.: āshélí hay āshélíyē ja.: ajari hay ajariya
ấn	zh.: 印	sa.: mudrā bo.: ཕྱག་རྒྱ་ phyag rgya 印 zh.: ?? ja.: inzō

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
ba-la-mật-đa/ba-la-mật	pi.: parami sa.: pāramitā	波羅蜜 zh.: bōluómì ja.: haramitsu
Ban-thiền Lạt-ma	bo.: པན་ཆེན་བླ་མ་ panchen blama	sa.: paṇḍitaguru 班禪喇嘛 zh.: ?? ja.: ??
báo thân	zh.: 報身	sa.: saṃbhogakāya 報身 zh.: bàoshēn ja.: hōshin
Bát chính đạo	zh.: 八正道	pi.: aṭṭhāṅgika-magga sa.: aṣṭāṅgika-mārga th.: อริยมรรค ariya-mak 八正道 zh.: Bāzhèngdào ja.: Hasshōdō
bát-nhã	pi.: paññā sa.: prajñā	般若 zh.: bānruò ja.: hannya
bát-nhã-ba-la-mật-đa/bát-nhã-ba-la-mật	đến từ bát-nhã và ba-la-mật-đa	sa.: prajñāpāramitā pi.: paññāparami 般若波羅蜜多 zh.: bānruòbōluómì ja.: hannya-haramita
bát-niết-bàn	gốc từ Niết-bàn	pi.: parinibbāna sa.: parinirvāṇa 般涅槃 zh.: bān nièpán ja.: hatsunehan
bất hại	zh.: 不害	sa.: ahiṃsā pi.: ahiṃsā 不害 zh.: bù hài ja.: fugai
Bích-chi Phật	zh.: 辟支佛	pi.: paccekabuddha sa.: pratyekabuddha 辟支佛 zh.: ?? ja.: Hyakushibutsu
bố thí	zh.: 布施	pi., sa.: dāna 布施 zh.: bushī ja.: fuse
bồ-đề	pi., sa.: bodhi	菩提 zh.: pútí ja.: bodai
bồ-đề tâm	đến từ bồ-đề	pi., sa.: bodhicitta bo.: བྱང་ཆུབ་ཀྱི་སེམས་ byang chub kyi sems 菩提心 zh.: pútíxīn ja.: bodaishin
Bồ-đề thụ	đến từ bồ-đề	菩提樹 sa.: bodhidruma, bodhitaru zh.: Pútishù ja.: Bodaiju
bồ-tát	zh.: 菩薩	pi.: bodhisatta sa.: bodhisattva 菩薩 zh.: púsà ja.: bosatsu
Bộ kinh	zh.: 部經	pi.: Nikāya sa.: Āgama 部經 zh.: Bùjīng ja.: ??
bụt	từ √budh: "thức tỉnh" pi., sa.: buddha	佛, 仏 zh.: fó ja.: butsu hay hotoke

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
cận sự nam	zh.: 近事 (cận sự)	sa.: upāsaka 近事男 zh.: jìnshìnán ja.: ??
cận sự nữ	zh.: 近事 (cận sự)	sa.: upāsika 近事女 zh.: jìnshìnǚ ja.: ??
chân âm	zh.: 真言	sa.: mantra 真言 zh.: zhēnyán ja.: shingon
chính niệm	zh.: 正念	pi.: sammā-sati sa.: samyag-smṛti 正念 zh.: zhèngniàn ja.: ??
chủng tử	zh.: 種子	sa.: bīja 種子 zh.: zhŏngzi ja.: shushi
công án	zh.: 公案	公案 zh.: gōng-àn ja.: gong'an
Cực lạc	zh.: 極樂	sa.: sukhāvatī; bo.: བདེ་བ་ཅན་ Dewachen 極樂 zh.: jílè ja.: jōdo

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
danh sắc	zh.: 名色	pi., sa.: nāmarūpa 名色 zh.: míngsè ja.: myōshiki
Di-lặc	zh.: 彌勒 hay 彌勒佛, 弥勒 hay 弥勒仏	pi.: Metteyya sa.: Maitreya 彌勒 hay 彌勒佛, 弥勒 hay 弥勒仏 zh.: Mílè hay Mílè Fó ja.: Miroku hay Miroku-butsu
dục giới	zh.: 欲界	pi.: kāmadhātu, kāmaloka sa.: kāmadhātu, kāmaloka bo.: འདོད་ཁམས་ `dod khams 欲界 zh.: yùjiè ja.: ??
du-già	sa.: yoga	瑜伽 zh.: ?? ja.: ??
duyên/duyên khởi	zh.: 因縁, 緣起	pi.: paṭicca-samuppāda sa.: pratītya-samutpāda 因縁, 緣起 zh.: yīn, yuánqǐ ja.: innen, engi
Duy thức tông	zh.: 唯識宗	sa.: vijñaptimātravādin 唯識宗 zh.: ?? ja.: ??

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
đại thành tựu	zh.: 大成就	sa.: mahāsiddhi th.: มหายาน 大成就 zh.: dàchéngjiù ja.: ??
đại thủ ấn	zh.: 大手印	sa.: mahāmudrā bo.: ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་ chag-je chen-po 大手印 zh.: ?? ja.: ??
Đại thừa	zh.: 大乘	sa.: mahāyāna 大乘 zh.: Dàshèng ja.: Daijō
đát-đặc-la	zh.: 怛特羅	sa.: tantra 怛特羅 zh.: dátèluó ja.: ??
Đạt Lai Lạt Ma/Đạt-lại Lạt-ma	bo.: ཏཱ་ལའི་བླ་མ་ taa-la'i bla-ma	達賴喇嘛 zh.: Dálài Lǎma ja.: Darai Rama
điển toạ	zh.: 典座	典座 zh.: diànzuò ja.: tenzo
độc tham	zh.: 獨參	獨參 zh.: dúcān ja.: dokusan

Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo

A

B

C

D

Đ

G

H

K

L

M

N

P

Q

S

T

U

V

X

Thư mục tham khảo

Tham khảo

Wikiwand - on

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
giác tính	zh.: 覚性	sa.: buddhatā 覚性 zh.: ?? ja.: kakushō
giải thoát	解脱	pi.: mokkha, vimokkha, mutti, vimutti sa.: mokṣa, vimokṣa, mukti, vimukti 解脱 zh.: jiětuō ja.: gedatsu
giới	zh.: 戒	pi.: sīla sa.: śīla 戒 zh.: jiè ja.: kai

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
hành	zh.: 行	pi.: saṅkhāra sa.: saṃskāra 行 zh.: xíng ja.: gyō
hiệp chưởng	zh.: 合掌	sa.: añjali 合掌 zh.: hézhǎng ja.: gasshō
hoá thân	zh.: 化身	bo.: སྤྲུལ་སྐུ་ tulku sa.: nirmāṇa-kāya 化身 zh.: huàshēn ja.: keshin
Hộ pháp	zh.: 護法	pi.: dhammapāla sa.: dharmapāla 護法 zh.: ?? ja.: ??
hữu	zh.: 有	pi., sa.: bhava 有 zh.: yǒu ja.: u
hữu luân	zh.: 有輪	pi.: bhavacakka sa.: bhava-cakra 有輪 zh.: ?? ja.: ??

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
không hành nữ	zh.: 空行女	sa.: ḍākinī bo.: མཁའ་འགྲོ་མ་ mkha` `gro ma 空行女 zh.: ?? ja.: ??
khổ	zh.: 苦	pi.: dukkha sa.: duḥkha 苦 zh.: kǔ ja.: ku
kiến tính	zh.: 見性	見性 zh.: jiànxìng ja.: kenshō
Kim cương thừa	zh.: 金剛乘	sa.: vajrayāna 金剛乘 zh.: Jīngāng chéng ja.: ??
kinh	zh.: 經	pi.: sutta sa.: sūtra 經, 経 zh.: jīng ja.: kyō
Kinh tạng	zh.: 經藏	pi.: Sutta-piṭaka sa.: Sūtra-piṭaka 經藏, 経蔵 zh.: Jīngcáng ja.: Kyōzō

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
lão sư	zh.: 老師	老師 zh.: lǎo shī ja.: rōshi
lão tử	zh.: 老死	pi., sa.: jarāmaraṇa 老死 zh.: ?? ja.: ??
lạt-ma	bo.: བླ་མ་ lama	sa.: guru 喇嘛 zh.: lǎma ja.: rama
Lâm Tế tông	zh.: 臨濟宗	臨濟宗 zh.: Línjì-zōng ja.: Rinzai-shū
luân hồi	zh.: 輪迴	pi., sa.: saṃsāra 輪迴 zh.: lúnhúi ja.: rinne
Luận tạng	zh.: 論藏	pi.: Abhidhamma-piṭaka sa.: Abhidharma-piṭaka 論藏 zh.: Lùnzàng ja.: Ronzō
Luật tạng	zh.: 律藏	pi., sa.: Vinaya-piṭaka 律藏 zh.: Lǜzàng ja.: Ritsuzō
lục nhập	zh.: 六入	pi.: saḷāyatana sa.: ṣaḍāyatana 六入 hay 六処 zh.: liùrù ja.: rokunyū hay rokusho