Cái chết của Pyotr Ilyich Tchaikovsky
nguyên nhân và giả thuyết về cái chết của Tchaikovsky From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Vào ngày 6 tháng 11 năm 1893 [lịch cũ ngày 25 tháng 10],[a] chỉ 9 ngày sau buổi công diễn Giao hưởng số 6 Bi thương, nhà soạn nhạc Pyotr Ilyich Tchaikovsky đột ngột qua đời tại thành phố Saint Petersburg, hưởng thọ 53 tuổi. Nguyên nhân chính thức được công bố là do bệnh tả. Có khả năng ông đã mắc bệnh sau khi uống phải nước nhiễm khuẩn vài ngày trước đó. Giải thích này được nhiều nhà viết tiểu sử về ông chấp nhận. Tuy nhiên, ngay từ thời điểm Tchaikovsky qua đời, đã có không ít nghi vấn được đặt ra xoay quanh nguyên nhân này.[1]
Trình tự thời gian giữa việc Tchaikovsky uống nước chưa đun sôi, cách ông có được ly nước tại một nhà hàng danh tiếng trong thời điểm dịch tả đang hoành hành với các quy định y tế nghiêm ngặt và thời điểm xuất hiện triệu chứng đã bị đặt dấu hỏi. Dù bệnh tả lây lan ở mọi tầng lớp xã hội Nga, nó vẫn bị xem là căn bệnh gắn liền với tầng lớp nghèo. Chính vì định kiến này, việc Tchaikovsky qua đời do bệnh tả khiến nhiều người không thể tin nổi, thậm chí còn kỳ thị ông. Độ chính xác trong các báo cáo y tế của hai bác sĩ từng điều trị cho ông cũng bị nghi ngờ. Việc xử lý thi thể Tchaikovsky sau khi ông qua đời cũng bị soi mói, với lý do không tuân thủ quy định chính thức dành cho nạn nhân bệnh tả. Nhạc sĩ Nikolai Rimsky-Korsakov từng đề cập đến điều này trong hồi ký của mình, dù một số phiên bản đã bị kiểm duyệt.[cần dẫn nguồn]
Ngay sau khi Tchaikovsky qua đời, các giả thuyết cho rằng ông tự sát bắt đầu xuất hiện. Những suy đoán này trải rộng từ hành động liều lĩnh của chính nhà soạn nhạc cho đến khả năng ông bị ép buộc bởi lệnh của Sa hoàng Aleksandr III. Người đưa ra các giả thuyết bao gồm cả thành viên trong gia đình Tchaikovsky lẫn nhà soạn nhạc Alexander Glazunov. Từ năm 1979, một biến thể của giả thuyết này đã thu hút được sự chú ý — Tchaikovsky bị buộc phải tự sát sau phiên họp của một "tòa án danh dự." Phiên họp do các cựu sinh viên Trường Luật Hoàng gia tổ chức nhằm lên án khuynh hướng đồng tính luyến ái của nhà soạn nhạc. Dù vậy, nguyên nhân thực sự dẫn đến cái chết của Tchaikovsky vẫn là chủ đề gây tranh cãi.
Remove ads
Những ngày cuối đời
Theo nhà viết tiểu sử Alexander Poznansky, vào ngày 1 tháng 11 năm 1893 [lịch cũ ngày 20 tháng 10] (thứ tư), Tchaikovsky đã đến nhà hát để xem vở kịch Trái tim nồng cháy của nhà viết kịch Alexander Ostrovsky. Sau buổi diễn, ông cùng em trai Modest, người cháu Vladimir Davydov, nhà soạn nhạc Alexander Glazunov và một số người bạn khác đến dùng bữa tại nhà hàng Leiner’s, tọa lạc trong tòa nhà Kotomin, đại lộ Nevsky Prospekt, Saint Petersburg. Trong bữa ăn, Tchaikovsky gọi một cốc nước. Do dịch tả bùng phát trong thành phố vào thời điểm đó, quy định y tế yêu cầu các nhà hàng phải đun sôi nước trước khi phục vụ. Bồi bàn nói với Tchaikovsky rằng hiện tại không có nước đun sôi, nên ông chọn nước lạnh chưa đun. Những người khác trong đoàn cảnh báo ông không nên uống. Tuy nhiên, nhà soạn nhạc đáp rằng ông không sợ nhiễm bệnh tả nên vẫn uống.[2]
Sáng hôm sau, tại căn hộ của người em trai Modest, Tchaikovsky không xuất hiện trong phòng khách để uống trà như thường lệ. Ông nằm trên giường, than phiền về chứng tiêu chảy và đau bụng. Modest đề nghị gọi bác sĩ, nhưng Tchaikovsky từ chối. Ông chỉ uống dầu gan cá tuyết để cầm cự, nhưng không có tác dụng. Ba ngày sau, các triệu chứng bệnh tả bắt đầu xuất hiện. Tình trạng của ông ngày càng nghiêm trọng, song ông vẫn kiên quyết không gặp bác sĩ. Cuối cùng, một bác sĩ được mời đến nhưng không có mặt, nên người khác được mời thay. Bác sĩ Lev Bertenson là người đưa ra chẩn đoán chính thức: Tchaikovsky mắc bệnh tả. Trong những ngày tiếp theo, sức khỏe của ông có lúc tưởng như cải thiện, nhưng rồi lại suy sụp nghiêm trọng. Thận bắt đầu suy yếu. Một linh mục từ Nhà thờ chính tòa Thánh Isaac được mời đến để làm lễ xức dầu cuối cùng, nhưng lúc đó Tchaikovsky đã quá yếu, không còn nhận thức được những gì diễn ra xung quanh. Ông qua đời vào lúc 3 giờ sáng ngày 6 tháng 11 năm 1893, khép lại cuộc đời của một trong những nhà soạn nhạc vĩ đại nhất thế kỷ 19.[3]
Remove ads
Sau khi qua đời
Nhà viết tiểu sử David Brown cho rằng, ngay cả trước khi các báo cáo y tế về cái chết của Tchaikovsky được công bố, những gì diễn ra tại căn hộ của người em trai Modest hoàn toàn không phù hợp với quy trình xử lý tử thi do bệnh tả. Theo quy định y tế lúc bấy giờ, thi thể người mất vì bệnh tả phải được lập tức đưa khỏi hiện trường trong quan tài kín.[4] Tuy nhiên, thi thể của Tchaikovsky vẫn nằm trong căn hộ của Modest và mở cửa tự do cho khách đến viếng. Trong số những người đến viếng, nhà soạn nhạc Nikolai Rimsky-Korsakov thấy bối rối trước khung cảnh này.[5] Ông viết: “Thật kỳ lạ khi chết do bệnh tả mà lễ cầu hồn vẫn mở cửa cho tất cả mọi người! Tôi nhớ [Alexander] Verzhbilovich (một nghệ sĩ cello và giáo sư tại Nhạc viện Saint Petersburg) say khướt [...] cứ hôn lên đầu và mặt người đã khuất.”[b][6] Đoạn hồi ức này sau đó đã bị lược bỏ trong một số bản hồi ký của Rimsky-Korsakov.
Bình luận của Rimsky-Korsakov về cái chết của Tchaikovsky dường như mâu thuẫn với hành động của chính ông. Sergei Diaghilev, người sau này trở thành nhà sáng lập và giám đốc nghệ thuật của đoàn múa Ballets Russes, khi đó còn là sinh viên đại học tại Saint Petersburg. Ông từng gặp gỡ và thỉnh thoảng trò chuyện với Tchaikovsky,[7] người có họ hàng xa với ông qua hôn nhân.[c] Khi nghe tin Tchaikovsky qua đời, Diaghilev kể lại:
Trong cơn tuyệt vọng, tôi lao ra khỏi nhà. Dù biết rằng Tchaikovsky đã qua đời vì bệnh tả, tôi vẫn chạy thẳng đến căn hộ ông sống trên phố Malaya Morskaya. Cánh cửa mở toang, nhưng không có ai bên trong. [...] Tôi nghe thấy tiếng nói vọng ra từ một căn phòng khác. Khi bước vào, tôi thấy Pyotr Ilyich khoác áo choàng đen, nằm bất động trên ghế sofa. Rimsky-Korsakov và ca sĩ Nikolay Figner đang chuẩn bị một chiếc bàn để đặt thi thể lên. Chúng tôi cùng nhau nâng thi thể Tchaikovsky, tôi giữ phần chân, rồi đặt ông lên bàn. Chỉ có ba người chúng tôi trong căn hộ. Sau khi Tchaikovsky qua đời, tất cả người thân trong nhà đều đã bỏ đi. [...][d][8]
Nhà nghiên cứu Poznansky đã phản bác quan điểm của Brown về những điều bất thường trong lễ tang của Tchaikovsky. Theo ông, dù nhạc sĩ Rimsky-Korsakov từng bày tỏ sự ngạc nhiên, nhưng thực tế không có gì kỳ lạ xảy ra. Poznansky cho biết, dù định kiến dai dẳng về bệnh tả vẫn tồn tại, giới chuyên môn y tế thời điểm đó bắt đầu nhìn nhận bệnh không lây lan mạnh như trước kia họ từng nghĩ. Trước đó, các buổi lễ công cộng dành cho nạn nhân bệnh tả thường bị hạn chế. Tuy nhiên, vào mùa xuân năm 1893, Hội đồng Y tế Trung ương đã cho phép tổ chức các nghi thức tang lễ công khai cho người mất vì bệnh tả.[9] Ngoài ra, theo bài viết đăng trên nhật báo Petersburg Gazette, Tchaikovsky không qua đời trực tiếp vì bệnh tả. Nguyên nhân được xác định là do nhiễm trùng máu sau đó. Căn bệnh chính được báo cáo đã bị khống chế vào thứ Sáu, ngày 3 tháng 11, ba ngày trước khi ông qua đời.[10] Poznansky cũng nhấn mạnh rằng, với biện pháp khử trùng liên tục quanh miệng và mũi thi thể, ngay cả hành động của nghệ sĩ cello say rượu hôn lên mặt tử thi cũng không gây nguy hiểm đáng kể.[9]
Sa hoàng Alexander III đã chủ động chi trả toàn bộ chi phí tổ chức tang lễ cho Tchaikovsky. Ông cũng giao cho Cục Nhà hát Hoàng gia phụ trách việc tổ chức sự kiện này. Theo Poznansky, hành động của Sa hoàng thể hiện sự kính trọng đặc biệt dành cho nhà soạn nhạc, một điều hiếm thấy trong lịch sử nước Nga. Trước đó, chỉ hai lần các vị vua Nga từng thể hiện sự ưu ái tương tự với những nhân vật nghệ thuật hoặc học thuật đã khuất. Sa hoàng Nicholas I từng viết thư gửi nhà thơ Alexander Pushkin khi ông hấp hối sau trận đấu súng định mệnh. Nicholas cũng đích thân đến tiễn biệt sử gia Nikolay Karamzin vào đêm trước lễ an táng.[11] Ngoài ra, Alexander III còn ban đặc ân cho phép tổ chức lễ tưởng niệm Tchaikovsky tại Nhà thờ Kazan, địa điểm linh thiêng bậc nhất Saint Petersburg.[12]
Tang lễ của Tchaikovsky diễn ra vào ngày 9 tháng 11 năm 1893 tại St. Petersburg. Buổi lễ được tổ chức tại Nhà thờ Kazan, nơi có sức chứa 6.000 người. Tuy nhiên, số lượng người đăng ký tham dự lên tới 60.000. Cuối cùng, khoảng 8.000 người được phép vào bên trong, chen chúc trong không gian chật kín để tiễn biệt người nhạc sĩ vĩ đại.[13] Tchaikovsky được an táng tại nghĩa trang Tikhvin, nằm trong khuôn viên Tu viện Alexander Nevsky. Ông yên nghỉ bên cạnh các nhà soạn nhạc nổi tiếng khác như Alexander Borodin, Mikhail Glinka và Modest Mussorgsky. Về sau, Rimsky-Korsakov và Mily Balakirev cũng được chôn cất gần đó, tạo nên một quần thể tưởng niệm những tượng đài âm nhạc của nước Nga.[14]
Remove ads
Dịch tả ở Nga
Theo nhà viết tiểu sử Anthony Holden, bệnh tả chỉ mới xuất hiện ở châu Âu chưa đầy một thế kỷ trước khi Tchaikovsky qua đời. Đại dịch đầu tiên bùng phát vào năm 1818, gây ảnh hưởng nghiêm trọng trên toàn lục địa. Sau đó, ba đợt dịch khác tiếp tục lan rộng. Đến năm 1881, đợt dịch thứ năm bắt đầu và nhanh chóng trở nên dữ dội. [15] Căn bệnh này được du nhập bởi những người hành hương từ Bombay đến Ả Rập, và từ đó vượt qua biên giới Nga.[16]
Những ca bệnh đầu tiên tại Nga được ghi nhận ở Vladivostok vào năm 1888. Đến năm 1892, Nga trở thành quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất trong số 21 nước bị đại dịch tấn công. Sang năm 1893, có ít nhất 70 vùng và tỉnh thành trên khắp cả nước phải đối phó với các ổ dịch.[16]
Holden nói thêm rằng, các hồ sơ y tế Nga đương thời ghi nhận đợt dịch cướp đi mạng sống của Tchaikovsky bắt đầu từ ngày 14 tháng 5 năm 1892 và kết thúc vào ngày 11 tháng 2 năm 1896. Trong khoảng thời gian này, tổng cộng 504.924 người dân Nga mắc bệnh tả. Trong số đó, 226.940 người đã tử vong (chiếm 44,9%).[16] Đây là một trong những đợt dịch nghiêm trọng nhất từng được ghi nhận tại Nga cuối thế kỷ 19.
Định kiến xã hội
Ngay cả với những con số như vậy, việc quy Tchaikovsky qua đời do bệnh tả vẫn khiến danh tiếng của ông bị ảnh hưởng trong mắt giới thượng lưu. Nhiều người cảm thấy điều đó thật khó tin, thậm chí không thể chấp nhận được. Mặc dù lây lan ở mọi tầng lớp xã hội, tả vẫn bị xem là căn bệnh gắn liền với người nghèo.[17]
Đợt dịch tả bùng phát vào mùa hè năm 1893 tại Saint Petersburg chủ yếu hoành hành trong các khu ổ chuột của thành phố. Tại đây, người nghèo "sống chen chúc trong điều kiện vệ sinh tồi tệ, không tuân thủ các quy tắc y tế cơ bản."[e][18] Ngược lại, các gia đình giàu có và có học thức hầu như không bị ảnh hưởng. Họ tuân thủ nghiêm ngặt các quy định phòng dịch, đặc biệt là việc không sử dụng hoặc uống nước chưa đun sôi.[18] Hơn nữa, dịch bệnh đã suy yếu khi tiết trời vào thu se lạnh. Ngày 13 tháng 10, 200 ca bệnh đã được ghi nhận. Đến ngày 6 tháng 11, ngày Tchaikovsky qua đời, con số này giảm xuống còn 68 ca, kèm theo “tỷ lệ tử vong giảm mạnh.”[f][19] Mặc dù những số liệu này được trích dẫn từ tờ Novosti i Birzhevaya Gazeta, Poznansky vẫn cho rằng chúng không chính xác.[20]
Herman Laroche, bạn thân của Tchaikovsky, cho biết nhà soạn nhạc rất nghiêm ngặt trong việc giữ gìn vệ sinh cá nhân.[21] Với mong muốn tránh phải gặp bác sĩ, Tchaikovsky đặc biệt chú trọng đến vệ sinh. Laroche viết: "Ông ấy đặc biệt chú trọng đến sự sạch sẽ, mà theo tôi, một người không chuyên, thì ông ấy là một chuyên gia thực thụ."[g][22] Thông tin này được giới truyền thông chú ý khi họ đặt nghi vấn về nguyên nhân cái chết của Tchaikovsky. Một phóng viên của tờ Petersburg Gazette đặt câu hỏi: “Làm sao Tchaikovsky, vừa mới đến Petersburg và đang sống trong điều kiện vệ sinh tuyệt vời, lại có thể nhiễm bệnh?”[h][23] Một cây bút của tạp chí Russian Life cũng bày tỏ sự kinh ngạc: "Mọi người đều sửng sốt vì tại sao một người đàn ông sống điều độ, khiêm tốn và khắc khổ trong sinh hoạt hằng ngày lại có thể nhiễm bệnh tả châu Á nhanh đến như vậy."[i][24]
Các bác sĩ thiếu kinh nghiệm ứng phó
Holden khẳng định rằng, bệnh tả hiếm khi gặp ở giới thượng lưu nơi hai bác sĩ Vasily và Lev Bertenson hành nghề. Vì vậy, rất có thể họ chưa từng điều trị, thậm chí chưa từng tận mắt chứng kiến một ca bệnh tả nào trước ca bệnh của Tchaikovsky.[21] Những gì họ biết về căn bệnh này có thể chỉ là kiến thức sách vở, giáo trình và các tạp chí y học.[21] Theo Poznansky, Vasily Bertenson sau này thừa nhận rằng ông “chưa từng có cơ hội chứng kiến một ca bệnh tả thực sự”[j] dù khẳng định trường hợp của nhà soạn nhạc là một ca bệnh "điển hình.”[k][25] Holden nghi ngờ rằng mô tả của Lev Bertenson về tình trạng bệnh lý của Tchaikovsky không dựa trên quan sát lâm sàng mà là từ những tài liệu lý thuyết. Nếu vậy, rất có thể bác sĩ đã sử dụng các thuật ngữ không đúng với trình tự diễn tiến bệnh khi chẩn đoán.[21]
Ly nước chưa đun sôi
Nếu Tchaikovsky thực sự mắc bệnh tả, thì thời điểm và cách ông nhiễm bệnh vẫn là điều chưa thể xác định rõ.[26] Báo chí thời đó đăng tải lời kể từ người thân, rằng trong cơn hoang mang, Tchaikovsky đã uống một ly nước chưa đun sôi tại nhà hàng Leiner’s. Tuy nhiên, Modest lại cho rằng ông uống ly nước định mệnh ấy ở nhà, trong bữa trưa ngày thứ năm.[26] Nếu đúng vậy, câu hỏi đặt ra là: tại sao lại có một bình nước chưa đun sôi trên bàn? Modest kể lại: “Ngay giữa cuộc trò chuyện về loại thuốc mà anh ấy đã uống, anh rót ly nước và nhấp một ngụm. Đó là nước chưa đun sôi. Tất cả chúng tôi đều hoảng sợ. Chỉ riêng anh ấy thản nhiên và bảo chúng tôi đừng lo lắng.”[l][27]
Theo một số nguồn y tế, thời gian ủ bệnh của dịch tả kéo dài từ 1 đến 3 ngày.[28] Một số tài liệu khác cho rằng khoảng thời gian này có thể dao động từ 2 giờ đến 5 ngày.[29] Tchaikovsky được cho là xuất hiện triệu chứng vào sáng thứ năm. Nếu lấy mốc 1 đến 3 ngày tương đương với 24 đến 72 giờ, thì thời điểm muộn nhất ông có thể nhiễm bệnh là sáng thứ tư. Nghĩa là ông đã nhiễm bệnh trước cả bữa tối tại nhà hàng Leiner's (thứ tư), và trước cả bữa trưa tại căn hộ của Modest vào chiều hôm sau (thứ năm).[26]
Việc một nhà hàng như Leiner’s phục vụ nước chưa đun sôi trong thời điểm dịch tả hoành hành khiến nhiều người bất ngờ. Một phóng viên của tờ Son of the Fatherland viết: “Thật khó tin khi một nhà hàng nổi tiếng lại có thể phục vụ nước chưa đun giữa lúc dịch bệnh đang lan rộng. Theo chúng tôi nhớ, từng có một sắc lệnh bắt buộc các cơ sở kinh doanh, quán ăn, nhà hàng,... phải sử dụng nước đã đun sôi.”[m][30] Poznansky cho rằng câu chuyện của Modest cũng thiếu tính thuyết phục tương tự.[26] Ai cũng biết rằng Tchaikovsky thường thích uống nước khoáng. “Chẳng lẽ nhà hàng Leiner’s lại hết cả nước khoáng lẫn nước đun sôi?”[n]
Không chỉ các phóng viên báo chí đặt câu hỏi về những lời kể xoay quanh cái chết của Tchaikovsky. Sergei Diaghilev nhớ lại:
Ngay sau khi Tchaikovsky qua đời, hàng loạt giả thuyết bắt đầu xuất hiện. Một số người cho rằng ông đã nhiễm bệnh sau khi uống một ly nước tại nhà hàng Leiner's. Thực tế, chúng tôi từng thấy Pyotr Ilyich dùng bữa ở đây gần như mỗi ngày. Tuy nhiên, vào thời điểm đó, không ai uống nước chưa đun sôi. Vì vậy, đối với chúng tôi, thật khó tin khi Tchaikovsky lại làm điều này.[o][31]
Remove ads
Các giả thuyết
Bệnh tả từ nguồn nước ô nhiễm
Poznansky không loại trừ khả năng Tchaikovsky mắc bệnh tả do uống nước bị ô nhiễm. Ông đưa ra giả thuyết rằng nhà soạn nhạc có thể đã uống ly nước đó trước bữa tối tại nhà hàng Leiner’s, bởi Tchaikovsky vốn có thói quen dùng nước lạnh trong các bữa ăn.[32] Về điểm này, Poznansky và Holden đều đồng tình. Holden nói thêm rằng rất có thể Tchaikovsky đã biết mình mắc bệnh tả trước bữa tối hôm đó.[33]
Poznansky cũng nói rằng, trước khi Tchaikovsky qua đời, ít ai ngờ rằng phẩy khuẩn tả lại tồn tại phổ biến trong nguồn nước sinh hoạt của St. Petersburg. Vài tuần sau cái chết của nhà soạn nhạc, các cuộc kiểm tra cho thấy cả sông Neva lẫn hệ thống cấp nước của Cung điện Mùa Đông đều nhiễm khuẩn. Một ủy ban vệ sinh đặc biệt còn phát hiện thêm một thực trạng đáng lo ngại: một số nhà hàng đã pha nước đun sôi với nước chưa đun nhằm làm nguội nhanh hơn khi phục vụ khách.[34]
Một yếu tố khác được Poznansky đề cập là việc Tchaikovsky đã gặp vấn đề tiêu hóa vào sáng thứ năm. Để giảm cảm giác khó chịu, ông đã uống một ly nước khoáng kiềm mang tên “Hunyadi János.” Chất kiềm trong loại nước này có khả năng trung hòa axit trong dạ dày. Tuy nhiên, nếu Tchaikovsky đã nhiễm bệnh từ trước, điều này lại vô tình tạo môi trường thuận lợi cho vi khuẩn tả phát triển.[32]
Bệnh tả do các nguyên nhân khác
Dẫn lời chuyên gia bệnh tả Valentin Pokovsky, Holden nêu ra một giả thuyết khác về nguyên nhân khiến Tchaikovsky mắc bệnh: lây nhiễm qua "đường phân–miệng”[p] do quan hệ tình dục thiếu vệ sinh với các trai mại dâm tại St. Petersburg.[35] Giả thuyết này cũng được Thomas Stuttaford, chuyên gia y tế kỳ cựu lúc bấy giờ, đăng trên tờ The Times của London.[35] Dù Holden thừa nhận không có bằng chứng cụ thể nào ủng hộ giả thuyết này, tuy nhiên, nếu đây là sự thật thì cả Pyotr lẫn Modest đều đã cố gắng che giấu bằng mọi giá.[36] Họ có thể đã dựng chuyện Tchaikovsky uống nước chưa đun sôi tại nhà hàng Leiner's để bảo vệ lợi ích của gia đình, bạn bè, người hâm mộ và hậu thế.[36] Vì vào lúc này, Tchaikovsky đã trở thành một biểu tượng gần như thiêng liêng của nước Nga, Holden cho rằng các bác sĩ liên quan có thể đã tiếp tay che đậy vụ việc nhằm tránh gây tai tiếng.[36]
Tự sát theo lệnh của "tòa án danh dự"
Một giả thuyết khác lần đầu được công khai vào năm 1979 bởi nhà nghiên cứu âm nhạc người Nga Alexandra Orlova sau khi bà di cư sang phương Tây. Nhân chứng chính trong câu chuyện của Orlova là Alexander Voitrov, một cựu học sinh Trường Luật Hoàng gia trước Thế chiến thứ I. Voitrov được cho là đã thu thập nhiều thông tin về lịch sử và con người của "ngôi trường này."[q] Trong số những nhân vật mà Voitrov tìm hiểu có Nikolay Borisovich Jacobi, người từng giữ chức Kiểm sát trưởng Thượng viện Nga vào thập niên 1890. Theo lời kể của Elizaveta Karlovna, vợ góa của Jacobi, vào năm 1913, bà đã tiết lộ một tình tiết quan trọng cho Voitrov. Một công tước tên Stenbok-Fermor từng tỏ ra lo ngại trước sự quan tâm đặc biệt mà Tchaikovsky dành cho người cháu trai còn nhỏ tuổi của ông. Mùa thu năm 1893, vị công tước này đã viết thư tố cáo gửi lên Sa hoàng và nhờ Jacobi chuyển thư. Jacobi muốn tránh một vụ bê bối công khai. Do đó, ông quyết định triệu tập tám người bạn học cũ của Tchaikovsky tại Saint Petersburg. Họ được mời đến để tham gia một “tòa án danh dự” nhằm thảo luận về cáo buộc này. Cuộc họp diễn ra tại phòng làm việc của Jacobi và kéo dài gần năm tiếng đồng hồ. Khi kết thúc, Tchaikovsky rời khỏi phòng trong trạng thái hoảng loạn, mặt tái nhợt, không nói một lời. Khi mọi người đã ra về, Jacobi nói với vợ rằng nhóm người trong phiên họp đã đi đến quyết định: Tchaikovsky nên tự kết liễu đời mình. Chỉ một hoặc hai ngày sau đó, tin tức về việc nhà soạn nhạc lâm bệnh bắt đầu lan truyền khắp St. Petersburg.[37]
Orlova đưa ra giả thuyết rằng phiên họp của “tòa án danh dự” có thể đã diễn ra vào ngày 31 tháng 10. Đây là ngày duy nhất không có bất kỳ thông tin nào được ghi nhận về hoạt động của Tchaikovsky cho đến tối. Brown cho rằng chi tiết này có thể mang ý nghĩa đặc biệt. Ông lưu ý rằng Modest chỉ bắt đầu ghi chép lại những ngày cuối đời của Tchaikovsky từ buổi tối hôm đó, thời điểm nhà soạn nhạc đi xem vở opera Die Maccabäer của Anton Rubinstein.[38]
Tháng 11 năm 1993, BBC đã phát sóng bộ phim tài liệu mang tên Pride or Prejudice[r]. Nội dung phim xoay quanh việc điều tra nhiều giả thuyết khác nhau liên quan đến cái chết của Tchaikovsky. Trong số những người được phỏng vấn có Orlova, Brown, Poznansky, cùng nhiều chuyên gia về lịch sử nước Nga. Bác sĩ John Henry, công tác tại Guy's Hospital và là chuyên gia của Đơn vị Chống độc Quốc gia Anh thời điểm đó, đã đưa ra kết luận đáng chú ý. Theo ông, các triệu chứng được ghi nhận trong bệnh tình của Tchaikovsky “rất phù hợp với ngộ độc asen.”[s] Ông cho rằng mọi người hẳn đã biết tiêu chảy cấp, mất nước và suy thận rất giống với các biểu hiện của bệnh tả. Điều này có thể tạo ra một “ảo tưởng hợp lý” rằng cái chết của Tchaikovsky là do bệnh tả. Kết luận cuối cùng của bộ phim nghiêng về giả thuyết Tchaikovsky bị buộc phải tự sát theo lệnh của “tòa án danh dự.”[39]
Các nghiên cứu uy tín khác về Tchaikovsky đã phản bác chi tiết những tuyên bố của Orlova. Họ kết luận rằng cái chết của nhà soạn nhạc là do nguyên nhân tự nhiên, không phải bị ép buộc.[40] Trong số những phản bác đáng chú ý, Poznansky chỉ ra rằng không hề tồn tại một công tước mang tên Stenbok-Fermor như Orlova đã nêu.[41] Thực tế, chỉ có một bá tước mang tên này. Ông là người phục vụ trong triều đình của Sa hoàng Alexander III, và vì vậy không cần thông qua trung gian để gửi thư cho chính nhà vua, người vốn là cấp trên trực tiếp của ông. Về giả thuyết cho rằng các mối quan hệ đồng tính của Tchaikovsky gây ảnh hưởng xấu đến danh tiếng của Trường Luật Hoàng gia Saint Petersburg, Poznansky cũng bác bỏ. Ông mô tả ngôi trường này là nơi đầy rẫy những hành vi trụy lạc giữa nam giới, thậm chí còn có cả bài hát riêng ca ngợi lối sống đồng tính.[42][41]
Tự sát theo lệnh của Sa hoàng
Một giả thuyết khác về cái chết của Tchaikovsky cho rằng chính Sa hoàng Alexander III đã ra lệnh xử tử ông. Câu chuyện này được nhà nghiên cứu âm nhạc người Thụy Sĩ Robert-Aloys Mooser kể lại. Ông cho biết mình nghe được từ hai người khác: Riccardo Drigo, nhà soạn nhạc kiêm kapellmeister[t] của Nhà hát Hoàng gia Saint Petersburg, và Glazunov. Theo lời kể của họ, Tchaikovsky bị cáo buộc đã quyến rũ con trai của người quản lý tòa nhà nơi em trai ông, Modest, sinh sống. Glazunov được cho là đã xác nhận sự việc, điều khiến nhiều người tin vào câu chuyện này. Mooser đánh giá Glazunov là một nhân chứng đáng tin cậy. Ông nhấn mạnh Glazunov có "phẩm chất đạo đức chính trực, rất tôn kính Tchaikovsky và từng là bạn thân của nhà soạn nhạc."[u][43] Gần đây, học giả người Pháp André Lischke đã xác nhận lời thú nhận của Glazunov. Cha của Lischke từng là học trò của Glazunov tại Petrograd vào những năm 1920. Glazunov đã kể lại câu chuyện này cho cha của Lischke, và sau đó ông truyền lại cho con trai.[44]
Tuy nhiên, Poznansky phản bác, Glazunov không thể xác nhận chuyện Tchaikovsky tự sát nếu ông không hoàn toàn chắc chắn về tính xác thực của nó. Điều đó chỉ có thể xảy ra nếu Glazunov được nghe trực tiếp từ một người trong "vòng tròn thân cận nhất"[v] của Tchaikovsky, tức là người có mặt bên giường bệnh vào thời điểm nhà soạn nhạc qua đời. Chính nhóm người thân cận này bị Drigo cáo buộc đã che giấu “sự thật” (Poznansky nhấn mạnh bằng dấu ngoặc kép), thậm chí còn yêu cầu các cơ quan chức năng, bác sĩ và linh mục đưa ra lời khai sai lệch. Bằng cách bắt Glazunov giữ bí mật tuyệt đối, chỉ những người trong vòng tròn này mới có thể tiết lộ "sự thật." Vì vậy, việc Glazunov chia sẻ thông tin nhạy cảm ấy với Mooser là điều gần như không thể xảy ra, bởi nó sẽ khiến danh tiếng của ông bị tổn hại nghiêm trọng.[45]
Nikolai Tchaikovsky, anh trai
Modest Tchaikovsky, em trai
Alexander Litke, bá tước
Nikolai Mamonov, bác sĩ
Alexei Sofronov, người hầu
Nazar Litrov, người hầu
Tự sát bằng hành động liều lĩnh
Một giả thuyết khác cho rằng Tchaikovsky đã trải qua một cuộc khủng hoảng cá nhân nghiêm trọng trong khoảng thời gian cuối đời. Theo một số nguồn, nguyên nhân bắt nguồn từ mối tình đơn phương ông dành cho người cháu ruột Vladimir Davydov, người thường được gia đình và bản thân nhà soạn nhạc gọi bằng biệt danh “Bob.”[46] Giả thuyết này được cho là lý giải những nỗi đau giằng xé thể hiện trong bản Giao hưởng số 6, cũng như sự bí ẩn bao quanh nội dung chương trình của tác phẩm. Nhiều nhà phân tích, dựa trên hướng tiếp cận này, đã xem bản giao hưởng như một tác phẩm mang tính tự sự sâu sắc, phản ánh nội tâm của chính tác giả.[44] Theo giả thuyết, ông nhận ra tình cảm dành cho Bob quá sâu đậm, nhưng đồng thời cũng hiểu rằng không thể nào có được sự gắn kết thể xác giữa hai người. Tchaikovsky được cho là đã dồn toàn bộ nỗi đau vào kiệt tác cuối cùng này, như một lời từ biệt có chủ ý trước khi tự kết liễu đời mình. Sau đó, ông đã uống nước chưa đun sôi với hy vọng mắc bệnh tả. Bằng cách này, giống như lần ông lội xuống sông Moskva năm 1877 vì thất vọng về cuộc hôn nhân của mình, Tchaikovsky có thể tự tử mà không làm ô nhục gia đình.[47]
Remove ads
Không có bằng chứng thuyết phục
Cho đến nay, không có bằng chứng đủ mạnh để khẳng định bất kỳ giả thuyết nào về cái chết của nhà soạn nhạc Pyotr Ilyich Tchaikovsky. Vì vậy, rất có thể sẽ không bao giờ có kết luận rõ ràng, và bản chất thực sự của cái chết ấy có thể mãi mãi là điều không ai biết.[42] Để có được bằng chứng thuyết phục, theo Holden, cần phải khai quật thi thể của Tchaikovsky để kiểm tra dấu vết chất arsen — giống như từng được thực hiện với thi hài của Napoleon Bonaparte. Bởi lẽ, arsen có thể tồn tại trong cơ thể con người suốt hơn 100 năm.[48] Nhà nghiên cứu âm nhạc Roland John Wiley nhận định: “Cuộc tranh luận về cái chết của Tchaikovsky đã đi vào ngõ cụt. [...] Những lời đồn vẫn bám lấy người nổi tiếng. [...] Về mặt bệnh lý, các vấn đề liên quan đến bằng chứng khiến hy vọng tìm ra câu trả lời thỏa đáng trở nên mong manh: từ sự mơ hồ trong chẩn đoán, sự rối rắm trong lời khai của nhân chứng, cho đến việc bỏ qua ảnh hưởng lâu dài của thuốc lá và rượu. Chúng ta không biết Tchaikovsky đã chết như thế nào. Và có thể sẽ không bao giờ biết được. [...]”[w][49]
Remove ads
Trong nghệ thuật
Đầu thập niên 1980, nhà soạn nhạc người Canada Claude Vivier bắt đầu sáng tác một vở opera mang tên Tchaïkovski, un réquiem Russe.[x] Tác phẩm này dự kiến sẽ khai thác giả thuyết tự sát theo lệnh của Sa hoàng Alexander III. Vivier đã công bố dự án với các tổ chức âm nhạc thuộc UNESCO và bắt đầu viết lời cho vở opera. Tuy nhiên, ông đã bị sát hại trong một vụ kỳ thị đồng tính vào năm 1983, khi tác phẩm còn dang dở.[50]
Năm 1995, nhà soạn nhạc người Anh Michael Finnissy đã sáng tác một vở opera ngắn mang tên Shameful Vice. Tác phẩm tập trung tái hiện những ngày cuối đời và cái chết đầy bí ẩn của Tchaikovsky.[51][52]
Remove ads
Bi thương là một khúc cầu hồn
Nhà nghiên cứu Solomon Volkov viết rằng ngay từ trước khi Tchaikovsky qua đời, bản Giao hưởng số 6 của ông đã được một số người cảm nhận như lời giã biệt đầy nghệ thuật gửi đến thế giới. Sau buổi tập cuối cùng cho bản giao hưởng, dưới sự chỉ huy trực tiếp của nhà soạn nhạc, Đại công tước Konstantin Konstantinovich của Nga, một nhà thơ và người hâm mộ nhiệt thành của nhà soạn nhạc, đã chạy vào phòng hậu trường trong nước mắt. Ông thốt lên đầy xúc động: “Ông đã làm gì vậy? Đây là một khúc cầu hồn, một khúc cầu hồn!”[y][53]
Về buổi công diễn, Volkov viết:
Tchaikovsky bắt đầu biểu diễn với đũa chỉ huy nắm chặt trong tay [...] theo đúng phong cách quen thuộc của ông. Khi những âm thanh cuối cùng của bản giao hưởng dần tắt, ông từ từ hạ đũa xuống. Cả khán phòng chìm vào im bặt, không một tiếng vỗ tay nào. Thay vào đó là những tiếng nấc nghẹn ngào phát ra từ nhiều góc khán phòng. Khán giả sững sờ. Tchaikovsky đứng đó, bất động, đầu cúi gằm.[z][54]
Lời kể của Volkov dường như mâu thuẫn với những mô tả về sự kiện này của các nhà viết tiểu sử khác. Chẳng hạn, Holden cho biết tác phẩm được chào đón bằng những tràng pháo tay trân trọng. Tuy nhiên, phần lớn người nghe lại tỏ ra bối rối trước nội dung của bản giao hưởng. Ngược lại, Diaghilev xác nhận phiên bản của Volkov. Ông thừa nhận rằng “trong buổi tập, ý kiến chia rẽ rất rõ rệt. [...]”[aa] Nhưng ngay sau đó, ông khẳng định: “Buổi hòa nhạc đã thành công vang dội.”[ab][8]
Bất chấp những phản ứng ban đầu, Tchaikovsky vẫn để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng công chúng. Chỉ hai tuần sau khi ông qua đời, vào ngày 18 tháng 11 năm 1893, một buổi hòa nhạc tưởng niệm đã được tổ chức tại St. Petersburg. Người bạn thân lâu năm của ông, nhạc trưởng Eduard Nápravník, đã chỉ huy buổi diễn thứ hai bản Giao hưởng số 6 Bi thương trong sự kiện đặc biệt này. Đáng chú ý, buổi diễn này diễn ra đúng ba tuần sau ngày Tchaikovsky tự mình chỉ huy buổi công diễn, cũng tại khán phòng đó, trước hầu hết những người đã đến xem buổi diễn đầu tiên.
Một nhà phê bình của tờ Russkaya Muzykal'naya Gazeta từng viết: “Đây thực sự là một bài ca vĩnh biệt, một linh cảm về cái chết cận kề, và vì thế mang lại ấn tượng đầy bi kịch.”[ac][55] Rimsky-Korsakov, người đã tham dự cả hai buổi biểu diễn, cho rằng sự thay đổi trong cách công chúng cảm nhận tác phẩm đến từ "cái chết đột ngột"[ad] của Tchaikovsky. Ông nói thêm: “[...] Những câu chuyện về linh cảm của ông trước cái chết (điều mà con người rất dễ bị cuốn theo) khiến người ta liên hệ trực tiếp đến sắc thái u ám trong chương cuối của bản giao hưởng tuyệt vời này. Một tác phẩm [...] nổi tiếng, thậm chí trở thành mốt thời thượng.”[ae][56] Diaghilev kể lại rằng, trong suốt buổi biểu diễn, Nápravník đã không ngừng rơi lệ.[8]
Một số nhà nghiên cứu âm nhạc hiện đại, như David Brown, không đồng tình với quan điểm cho rằng Bi thương là khúc cầu hồn dành cho chính tác giả. Tuy nhiên, nhiều học giả khác lại tin vào giả thuyết này. Những cái tên đáng chú ý gồm Milton Cross, David Ewen và Michael Paul Smith. Các dấu hiệu âm nhạc củng cố cho giả thuyết đó xuất hiện ngay trong chương đầu tiên của bản giao hưởng. Tại phần phát triển, chủ đề đầu tiên sau khi được biến đổi đã tiến triển nhanh chóng, nhưng rồi bất ngờ “chuyển sang trạng thái trung lập”[af] ở phần dây. Ngay sau đó, một đoạn hòa tấu nhẹ nhàng, đầy hòa âm vang lên từ kèn trombone. Đáng chú ý, giai điệu của trombone không liên quan đến bất kỳ phần nhạc nào trước hoặc sau đó. Calvin Dotsey từ Dàn nhạc Giao hưởng Houston phát biểu: "Đoạn kèn đồng này là trích dẫn từ một bài thánh ca Chính thống giáo Nga: Hỡi đức Chúa và những vị thánh, hãy ban cho tâm hồn con chiên của người sự bình an [sic], một lời cầu nguyện truyền thống dành cho người đã khuất."[ag][57]
Remove ads
Xem thêm
Ghi chú
- Vào thế kỷ 19, nước Nga vẫn sử dụng hệ thống lịch cũ (lịch Julius), trong khi nhiều quốc gia khác đã chuyển sang lịch mới (lịch Gregory). Vì vậy, một số nguồn tài liệu trong bài viết có thể ghi ngày tháng theo lịch cũ thay vì lịch mới. Các mốc thời gian được nêu trong bài được trích dẫn nguyên văn từ nguồn gốc ban đầu, do đó cách ghi ngày tháng cũng giữ nguyên theo kiểu của từng nguồn. Điều này nhằm đảm bảo tính chính xác và trung thực trong việc dẫn chứng lịch sử.
- Dịch từ văn bản tiếng Anh: "How strange that, although death had resulted from cholera, still admission to the Mass for the dead was free to all! I remember how [Alexander] Verzhbilovich (a cellist and professor at the Saint Petersburg Conservatory), totally drunk [...] kept kissing the deceased man's head and face."
- Chị gái của mẹ kế Diaghilev, nữ ca sĩ soprano Aleksandra Panayeva-Kartsova, đã kết hôn với Georgy Kartsov. Georgy là con trai của Aleksandra Petrovna Kartsova (nhũ danh Tchaikovskaya), chị họ của Tchaikovsky.
- Dịch từ văn bản tiếng Anh: "In despair I rushed out of the house, and although I realized Tchaikovsky had died of cholera I made straight for Malaya Morskaya, where he lived. The doors were wide open and there was no one to be found. [...] I heard voices from another room, and on entering I saw Pyotr Ilyich in a black morning coat stretched on a sofa. Rimsky-Korsakov and the singer Nikolay Figner were arranging a table to put him on. We lifted the body of Tchaikovsky, myself holding the feet, and laid it on the table. The three of us were alone in the flat, for after Tchaikovsky's death the whole household had fled. [...]"
- Dịch từ văn bản tiếng Anh: "Various myths soon sprang up about the death of Tchaikovsky. Some said he caught cholera by drinking a glass of tap water at the Restaurant Leiner. Certainly, we used to see Pyotr Ilyich eating there almost every day, but nobody at that time drank unboiled water, and it seemed inconceivable to us that Tchaikovsky should have done so."
- Dịch từ văn bản tiếng Latinh: "alma mater"
- Tạm dịch: Kiêu hãnh hay Định kiến
- vai trò gần giống nhạc trưởng
- Dịch từ văn bản tiếng Anh: "The polemics over [Tchaikovsky's] death have reached an impasse. [...] Rumor attached to the famous die hard. [...] As for illness, problems of evidence offer little hope of satisfactory resolution: the state of diagnosis, the confusion of witnesses, disregard of long-term effects of smoking and alcohol. We do not know how Tchaikovsky died. We may never find out. [...]"
- Tạm dịch: Tchaikovsky, một khúc cầu hồn Nga
- Dịch từ văn bản tiếng Anh: "Tchaikovsky began conducting with the baton held tightly in his fist [...] in his usual manner. But when the final sounds of the symphony had died away and Tchaikovsky slowly lowered the baton, there was dead silence in the audience. Instead of applause, stifled sobs came from various parts of the hall. The audience was stunned and Tchaikovsky stood there, motionless, his head bowed."
Remove ads
Tham khảo
Nguồn
Liên kết ngoài
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads