Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu

Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu là một Nhóm ngôn ngữ của ngữ hệ Nam Á với chừng 1,3 triệu người nói, có mặt ở bán đảo Đông Dương. Paul Sidwell, một trong những chuyên gia hàng đầu về Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu, nhận thấy rằng những ngôn ngữ Môn-Khmer, bất kể thuộc nhóm nào, có vị trí địa lý càng gần với hai Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu và Ba Na thì càng có nhiều nét tương đồng từ vựng. Do hai nhóm Cơ Tu và Ba Na không có đặc điểm phát sinh chung nào, nên chúng không nằm cùng nhánh.

Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu
Phân bố địa lý	Đông Dương
Phân loại ngôn ngữ học	Nam Á Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu
Tiền ngôn ngữ	Tiếng Cơ Tu nguyên thuỷ
Ngữ ngành con	Cơ Tu Kui–Bru (Tây) Pa Kô Tà Ôi–Kriang
Glottolog:	katu1271[1]
Nhóm Cơ Tu

Phân loại

Năm 1966, hai nhà ngôn ngữ học SIL David Thomas và Richard Phillips thực hiện một nghiên cứu từ vựng thống kê nhiều ngôn ngữ Môn-Khmer ở Đông Dương. Nghiên cứu này giúp nhận diện hai nhóm ngôn ngữ Môn-Khmer mới, là Nhóm ngôn ngữ Cơ Tu và Nhóm ngôn ngữ Ba Na (Sidwell 2009). Tài liệu giúp phân loại chính xác các ngôn ngữ Cơ Tu chỉ mới xuất hiện vào thập niên 1990, khi mà Lào mở cửa cho các nhà ngôn ngữ học nước ngoài.

Sidwell (2005)

Phân loại dưới được đề xuất bởi Sidwell (2005). Sidwell (2005) ngờ vực giả thuyết Việt-Cơ Tu của Diffloth, cho rằng bằng chứng để chứng minh còn quá mơ hồ. Sidwell (2009) cho rằng nhánh Cơ Tu là phân nhánh nguyên thủy nhất, những nhánh còn lại đã phát sinh ra nhiều đặc điểm riêng hơn.

• Cơ Tu (Thap):
  • Cơ Tu (Cơ Tu Hạ, Lào)
  • Phương (Cơ Tu Thượng, Việt Nam)
• Kui–Bru:
  • Bru (Lào, Thái Lan)
  • Kuy (Thái Lan)
• Pa Kô (Tareng) (Việt Nam, Lào)
• Tà Ôi–Kriang (Lào và Thừa Thiên-Huế, Việt Nam):
  • Ngeq/Kriang (Khlor/Lor)
  • Tà Ôi, Ir

Gehrmann (2019)

Gehrmann (2019)^[2] đề xuất cách phân loại nhóm Cơ Tu như sau.

Proto-Cơ Tu

• Proto-Cơ Tu Tây
  • Kuy
  • Bru
• Proto-Pa Kô-Tà Ôi
  • Tà Ôi
  • Pa Kô
• Kriang
• Cơ Tu

Ethnologue còn liệt kê cả tiếng Kassang, nhưng ngôn ngữ này thuộc Nhóm ngôn ngữ Ba Na (Sidwell 2003). Lê Bá Thảo và đồng nghiệp (2014:294)^[3] ghi nhận một nhóm người nói ngôn ngữ Cơ Tu gọi là Ba-hi sống ở huyện Phong Điền, Thừa Thiên Huế, Việt Nam.

Tiếng Kuy và Bru mỗi tiếng có chừng nửa triệu người nói, còn cụm phương ngữ Tà Ôi có hơn 200.000 người nói.

Ngôn ngữ nguyên thủy

Ngôn ngữ Cơ Tu nguyên thủy, hoặc những nhánh con của nó, đã được một vài học giả phục dựng:

• Thomas (1967): A Phonology Reconstruction of Proto-East-Katuic
• Diffloth (1982): Registres, devoisement, timbres vocaliques: leur histoire en katouique
• Efinov (1983): Problemy fonologicheskoj rekonstrukcii proto-katuicheskogo jazyka
• Peiros (1996): Katuic Comparative Dictionary
• Therapahan L-Thongkum (2001): Languages of the Tribes in Xekong Province, Southern Laos
• Paul Sidwell (2005): The Katuic languages: classification, reconstruction and comparative lexicon

Sidwell (2005) phục dựng hệ thống phụ âm của ngôn ngữ Cơ Tu nguyên thủy (Proto-Katuic) như sau:

		Môi	Lợi	Ngạc cứng	Ngạc mềm	Thanh hầu
Tắc	vô thanh	*p	*t	*c	*k	*ʔ
	hữu thanh	*b	*d	*ɟ	*ɡ
	hút vào	*ɓ	*ɗ	*ʄ
Mũi		*m	*n	*ɲ	*ŋ
Chảy		*w	*l, *r	*j
Xát			*s			*h

Điều này giống hệt với các phục dựng của tiếng Nam Á nguyên thủy, ngoại trừ âm *ʄ được bảo tồn tốt hơn trong nhóm Cơ Tu so với các nhánh khác của hệ Nam Á mà Sidwell tin rằng cũng từng tồn tại trong tiếng Môn-Khmer nguyên thuỷ.

Đường đồng ngữ từ vựng

Paul Sidwell (2015:185–186)^[4] liệt kê các từ vựng đổi mới đặc trưng cho nhánh Cơ Tu đã thay thế các hình thái gốc trong tiếng Nam Á nguyên thủy.

Nghĩa	Proto-Katuic[5]	Proto-Nam Á
vợ	*kɗial	*kdɔːr
năm	*kmɔɔ	*cnam
rắn hổ mang	*duur	*ɟaːt
nấm	*trɨa	*psit
xương	*ʔŋhaaŋ	*cʔaːŋ
sáu	*tbat	*tpraw
tám	*tgɔɔl	*thaːm
đầu[6]	*pləə	*b/ɓuːk; *kuːj

Sidwell (2015:173) liệt kê các đường đồng ngữ từ vựng được chia sẻ giữa nhánh Cơ tu và nhánh Bahnar.

Nghĩa	Proto-Katuic	Proto-Bahnaric	Ghi chú
vỏ cây	*ʔnɗɔh	*kɗuh
móng/vuốt	*knrias	*krʔniəh	từ Khmer kiəh 'cào'
da	*ʔŋkar	*ʔəkaːr
đứng dậy	*dɨk	*dɨk	có thể được vay mượn từ nhóm Chăm
cây/gỗ	*ʔalɔːŋ	*ʔlɔːŋ	từ Khơ Mú cổ *cʔɔːŋ
nỏ	*pnaɲ	*pnaɲ	từ Môn cổ pnaɲ 'quân đội'
sừng	*ʔakiː	*ʔəkɛː
lòng bàn tay/bàn chân	*trpaːŋ	*-paːŋ
muối	*bɔːh	*bɔh
ăn cắp	*toŋ	*toŋ
mười	*ɟit	*cit

Chú thích

• Gehrmann, Ryan. 2017. The Historical Phonology of Kriang, A Katuic Language. Journal of the Southeast Asian Linguistics Society 10.1, 114-139.
• Gehrmann, Ryan. 2016. The West Katuic languages: comparative phonology and diagnostic tools. Chiang Mai: Payap University MA Thesis.
• Gehrmann, Ryan. 2015. Vowel Height and Register Assignment in Katuic Lưu trữ ngày 12 tháng 6 năm 2021 tại Wayback Machine. Journal of the Southeast Asian Linguistics Society 8. 56-70.
• Gehrmann, Ryan and Johanna Conver. 2015. Katuic Phonological Features Lưu trữ ngày 12 tháng 6 năm 2021 tại Wayback Machine. Mon-Khmer Studies 44. 55-67.
• Choo, Marcus. 2012. The Status of Katuic Lưu trữ ngày 26 tháng 6 năm 2019 tại Wayback Machine. Chiang Mai: Linguistics Institute, Payap University.
• Choo, Marcus. 2010. Katuic Bibliography with Selected Annotations Lưu trữ ngày 6 tháng 7 năm 2019 tại Wayback Machine. Chiang Mai: Linguistics Institute, Payap University.
• Choo, Marcus. 2009. Katuic Bibliography Lưu trữ ngày 9 tháng 11 năm 2019 tại Wayback Machine. Chiang Mai: Linguistics Institute, Payap University.
• Sidwell, Paul. 2005. The Katuic languages: classification, reconstruction and comparative lexicon Lưu trữ ngày 4 tháng 12 năm 2020 tại Wayback Machine. LINCOM studies in Asian linguistics 58. Munich: LINCOM Europa. ISBN 3-89586-802-7
• Sidwell, Paul. 2005. Proto-Katuic phonology and the sub-grouping of Mon-Khmer languages Lưu trữ ngày 11 tháng 11 năm 2019 tại Wayback Machine. In Paul Sidwell (ed.), SEALSXV: Papers from the 15th Meeting of the South East Asian Linguistics Society, 193-204. Pacific Linguistics PL E1. Canberra: Pacific Linguistics.
• Theraphan L-Thongkum. 2002. The Role of endangered Mon-Khmer languages of Xekong Province, Southern Laos, in the reconstruction of Proto-Katuic. In Marlys Macken (ed.), Papers from the Tenth Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Society. 407-429. Program for Southeast Asian Studies, Arizona State University.
• Theraphan L-Thongkum. 2001. ภาษาของนานาชนเผ่าในแขวงเซกองลาวใต้. Phasa khong nanachon phaw nai khweng Sekong Lao Tai. [Languages of the tribes in Xekong province, Southern Laos]. Bangkok: The Thailand Research Fund.
• Peiros, Ilia. 1996. Katuic comparative dictionary. Pacific Linguistics C-132. Canberra: Australian National University. ISBN 0-85883-435-9
• Miller, John & Carolyn Miller. 1996. Lexical comparison of Katuic Mon-Khmer languages with special focus on So-Bru groups in Northeast Thailand. Mon-Khmer Studies 26. 255-290.
• Migliazza, Brian. 1992. Lexicostatistic analysis of some Katuic languages. In Amara Prasithrathsint & Sudaporn Luksaneeyanawin (eds.), 3rd International Symposium on Language and Linguistics, 1320-1325. Bangkok: Chulalongkorn University.
• Gainey, Jerry. 1985. A comparative study of Kui, Bruu and So phonology from a genetic point of view. Bangkok: Chulalongkorn University MA thesis.
• Effimov, Aleksandr. 1983. Проблемы фонологической реконструкции прото-катуического языка. Probljemy phonologichjeskoj rjekonstruktsii Proto-Katuichjeskovo jazyka. [Issues in the phonological reconstruction of the Proto-Katuic language]. Moscow: Institute of Far Eastern studies Moscow dissertation.
• Diffloth, Gérard. 1982. Registres, dévoisement, timbres vocaliques: leur histoire en Katouique. [Registers, devoicing, vowel phonation: their history in Katuic]. Mon-Khmer Studies 11. 47-82.
• Thomas, Dorothy. M. (1967). A phonological reconstruction of Proto–East Katuic. Grand Forks: University of North Dakota MA thesis.