Lịch sử - Wikiwand

Lịch sử là nghiên cứu có hệ thống về quá khứ, tập trung chủ yếu vào quá khứ của loài người. Dưới hình thức một môn học, lịch sử phân tích và diễn giải bằng chứng để tường thuật lại những gì đã xảy ra và giải thích lý do cũng như cách thức mà sự việc đó xảy ra. Một số nhà lý thuyết xem lịch sử là một môn khoa học xã hội còn số khác xem đây là bộ phận của nhân văn học hoặc là một bộ môn hỗn hợp. Có nhiều tranh luận tương tự xoay quanh mục đích của lịch sử, chẳng hạn như liệu mục tiêu chính của nó là để khám phá chân lý (hướng lý thuyết) hay là rút ra bài học kinh nghiệm từ quá khứ (hướng thực tiễn). Theo cách hiểu suy rộng, ngoài ý nghĩa lĩnh vực học thuật, thuật ngữ lịch sử còn chỉ cả bản thân quá khứ, những thời điểm trong quá khứ hoặc các văn bản riêng lẻ liên quan đến quá khứ.

Nghiên cứu lịch sử phụ thuộc vào các nguồn tư liệu sơ cấp và thứ cấp để tái hiện các sự kiện trong quá khứ và xác nhận diễn giải. Phê phán sử liệu là một phương pháp được sử dụng để đánh giá những nguồn này dựa trên tính xác thực, nội dung và độ tin cậy. Giới sử học thường cố gắng kết hợp quan điểm giữa nhiều nguồn tài liệu để tạo nên mạch tự sự thống nhất. Các trường phái tư tưởng khác nhau như chủ nghĩa thực chứng, trường phái Annales, chủ nghĩa Marx và chủ nghĩa hậu hiện đại có cách tiếp cận phương pháp luận khác nhau.

Lịch sử là một bộ môn rộng bao gồm nhiều nhánh. Một số phân nhánh tập trung vào các giai đoạn thời gian cụ thể (ví dụ như thời kỳ cổ đại), còn số khác hướng đến những khu vực địa lý nhất định (chẳng hạn như lịch sử châu Phi). Theo phạm vi lĩnh vực, lịch sử có thể được phân loại thành lịch sử chính trị, lịch sử quân sự, lịch sử xã hội, lịch sử kinh tế, v.v. Các phân nhánh theo loại tư liệu và phương pháp nghiên cứu bao gồm lịch sử định lượng, lịch sử so sánh và lịch sử truyền miệng.

Lịch sử ra đời dưới hình thức lĩnh vực nghiên cứu ở thời cổ đại thay thế những câu chuyện truyền thuyết, bắt nguồn chủ yếu ở Hy Lạp, Trung Quốc và sau này là thế giới Hồi giáo. Ghi chép lịch sử trải qua nhiều biến đổi theo thời gian và ngày càng có tính chuyên nghiệp cao, nhất là vào thế kỷ 19 với sự xuất hiện một phương pháp luận nghiêm ngặt cùng hàng loạt cơ sở học thuật được thành lập. Lịch sử có liên hệ với nhiều lĩnh vực như sử luận, triết học, giáo dục và chính trị.

Remove ads

Định nghĩa

Dưới dạng một bộ môn học thuật, lịch sử là ngành nghiên cứu về quá khứ, đặc biệt là quá khứ của loài người.^[1] Mục tiêu của lịch sử là khái quát và tái hiện những gì đã xảy ra bằng cách thu thập và phân tích các bằng chứng để tổng hợp thành tường thuật. Những tường thuật này làm sáng tỏ diễn biến vụ việc, nguyên nhân hình thành và bối cảnh lịch sử cụ thể, qua đó giải thích điều kiện bối cảnh và cơ chế nhân quả liên quan đến chúng. Ngoài ra, lịch sử còn phân tích ý nghĩa của những sự việc trong quá khứ và khám phá những động cơ đã thúc đẩy hành động của con người.^[2]

Theo nghĩa hơi khác một chút, lịch sử chỉ bản thân các sự kiện trong quá khứ. Theo cách hiểu này, lịch sử chính là những gì đã xảy ra thay vì là môn học thuật nghiên cứu những điều đã xảy ra. Ngoài ra, lịch sử còn có một nghĩa khác là ghi chép về quá khứ dưới hình thức văn bản. Văn bản lịch sử là sản phẩm văn hóa phản ánh quá trình lý giải và tái cấu trúc thường xuyên từ các nhà sử học. Cách tường thuật trong các văn bản lịch sử có thể thay đổi khi nhà sử học tìm thấy bằng chứng mới hoặc lý giải lại sử liệu hiện có. Trái lại, bản thân quá khứ là bất biến và không thể thay đổi.^[3] Một số sử gia tập trung vào các khía cạnh lý giải và giải thích để phân biệt lịch sử với biên niên sử, với luận điểm rằng biên niên sử chỉ liệt kê các sự kiện theo trình tự thời gian còn lịch sử hướng đến hiểu biết toàn diện về nguyên nhân, bối cảnh đến hệ quả.^[4]^[a]

Từ trước đến nay, lịch sử chủ yếu nghiên cứu những gì được con người ghi lại bằng chữ viết. Vì thế, môn này tập trung vào các sự kiện xảy ra sau khi con người phát minh ra chữ viết (gọi là lịch sử ghi chép), còn thời kỳ trước đó, gọi là thời tiền sử,^[b] thường do ngành khảo cổ học nghiên cứu.^[7] Tuy nhiên, sang thế kỷ 20, các nhà sử học đã mở rộng phạm vi và bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến quá khứ của loài người trước thời điểm chữ viết ra đời.^[8]^[c]

Giới sử học tranh luận về việc lịch sử là một môn khoa học xã hội hay là bộ phận của nhân văn học. Tương tự như với khoa học xã hội, nhà sử học xây dựng giả thuyết, thu thập bằng chứng khách quan và trình bày luận điểm dựa trên bằng chứng đó. Mặt khác, lịch sử cũng liên hệ chặt chẽ với nhân văn học vì phụ thuộc vào các khía cạnh chủ quan gắn liền với sự lý giải, kể chuyện, kinh nghiệm của con người và di sản văn hóa.^[10] Một số sử gia ủng hộ phân loại theo chỉ một trong hai cách nêu trên, còn số khác xem lịch sử là một môn hỗn hợp không thuộc về phạm trù cụ thể nào theo hướng loại trừ với phạm trù còn lại.^[11] Lịch sử đối lập với ngụy sử, một thuật ngữ chỉ sử luận lệch chuẩn do dùng bằng chứng lịch sử gây tranh cãi, cố tình bỏ qua bằng chứng đã xác thực hoặc sử dụng cách thức khác để bóp méo ghi chép lịch sử. Thường được thúc đẩy bởi một số ý thức hệ nhất định, ngụy sử bắt chước phương pháp lịch sử để truyền bá cách tường thuật thiên lệch, gây hiểu lầm, không dựa trên phân tích nghiêm ngặt và thiếu sự đồng thuận về mặt học thuật.^[12]

Mục đích

Đã có nhiều ý kiến được đưa ra về mục đích hoặc giá trị của lịch sử. Một số sử gia cho rằng mục đích chính của lịch sử chỉ đơn giản là tìm ra chân lý về quá khứ. Theo quan điểm này, mưu cầu chân lý công tâm là một mục đích tự thân và không nên bị ảnh hưởng bởi những mục đích bên ngoài như chính trị hay ý thức hệ, vì như vậy có thể xuyên tạc quá khứ và ảnh hưởng xấu đến độ chính xác của nghiên cứu lịch sử. Khi đóng vai trò đi tìm chân lý, lịch sử còn có nhiệm vụ làm sáng tỏ những câu chuyện truyền miệng hay thần thoại đã tồn tại từ lâu nhưng thiếu bằng chứng xác thực.^[13]^[d]

Một góc nhìn khác cho rằng giá trị cốt lõi của lịch sử nằm ở những bài học kinh nghiệm để lại cho nhân loại ngày nay. Ý tưởng ở đây là hiểu rõ quá khứ sẽ giúp con người ra quyết định tốt hơn, chẳng hạn như để tránh lặp lại sai lầm của quá khứ.^[15] Ngoài ra, lịch sử còn giúp ta hiểu về bản chất con người. Trong những bối cảnh và thời đại khác nhau, con người sẽ cư xử khác đi, giống như việc người ta du lịch để học hỏi về các nền văn hóa mới vậy.^[16] Lịch sử cũng đóng vai trò là chất keo gắn kết xã hội. Khi nhiều người có chung một quá khứ, họ hình thành một bản sắc tập thể vững chắc, nhờ đó các di sản và giá trị văn hóa được bảo tồn và lưu truyền qua nhiều thế hệ.^[17] Đối với một số học giả, bao gồm giới sử gia Whig và học giả Mác-xít E. H. Carr, lịch sử là chìa khóa để am hiểu hiện tại^[18] và (theo Carr) định hình tương lai.^[19]

Lịch sử đôi lúc cũng được sử dụng làm công cụ chính trị và công cụ tuyên truyền, ví dụ như ca ngợi những truyền thống cũ nhằm giúp giới cầm quyền duy trì hiện trạng hoặc phơi bày những bất công trong quá khứ để thúc đẩy thay đổi.^[20] Ở dạng cực đoan, người ta cố ý bỏ qua hoặc xuyên tạc bằng chứng để tạo ra những câu chuyện hoàn toàn sai lệch, dẫn đến ngụy sử hoặc xuyên tạc lịch sử.^[12]^[e] Một số ví dụ tiêu biểu gồm phủ nhận sự tồn tại của nạn diệt chủng Holocaust, diệt chủng Armenia, thảm sát Nam Kinh và Holodomor.^[22]

Từ nguyên

Lịch sử là từ Hán-Việt đọc từ chữ 歷史 (lìshǐ), có nghĩa là 'biên chép những sự biến thiên diên cách trải qua các đời' hoặc 'biên chép những việc lớn của quốc gia, xã hội'.^[24]

Nguồn gốc của từ history trong tiếng Anh đến từ chữ Hy Lạp cổ ἵστωρ (histōr) tức 'người có học, thông thái'. Từ này dẫn đến sự xuất hiện của chữ Hy Lạp cổ ἱστορία (historiā), vốn mang nghĩa rộng gắn với tra vấn nói chung và đưa ra lời chứng. Thuật ngữ sau đó được chuyển tự sang tiếng Latinh cổ điển thành historia. Vào thời Hy Lạp hóa và La Mã, ý nghĩa của thuật ngữ có sự chuyển dịch theo hướng nhấn mạnh nhiều hơn vào khía cạnh tường thuật và nghệ thuật trình bày thay vì nghiên cứu và lời chứng.^[25]

Từ history du nhập vào tiếng Anh trung đại vào thế kỷ 14 thông qua chữ histoire của tiếng Pháp cổ.^[26] Lúc bấy giờ, nó có nghĩa là 'câu chuyện, truyện kể', gồm cả tường thuật có thật và hư cấu. Vào thế kỷ 15, nghĩa của từ này thay đổi theo hướng bao hàm nhánh tri thức nghiên cứu quá khứ đi đôi với tự sự về quá khứ.^[27] Đến thế kỷ 18 và 19, chữ history dần liên hệ chặt chẽ hơn với tường thuật thực tế và tra vấn dựa trên bằng chứng cùng thời điểm với giai đoạn chuyên nghiệp hóa của nghiên cứu lịch sử, một ý nghĩa hiện còn mang tính chi phối trong cách dùng từ đương đại.^[28] Ý nghĩa bao hàm cả truyện kể đơn thuần và tự sự có thật về quá khứ cũng hiện diện trong thuật ngữ lịch sử ở nhiều ngôn ngữ châu Âu khác như histoire (tiếng Pháp), storia (tiếng Ý) và Geschichte (tiếng Đức).^[29]

Remove ads

Phương pháp

Phương pháp lịch sử là một tập hợp các kỹ thuật mà giới sử học áp dụng để nghiên cứu và lý giải quá khứ, bao gồm các quy trình thu thập, đánh giá và tổng hợp chứng cứ.^[f] Phương pháp lịch sử nhằm đảm bảo tính nghiêm ngặt, chính xác và độ tin cậy học thuật về cách lựa chọn, phân tích và diễn giải bằng chứng lịch sử.^[31] Nghiên cứu lịch sử thường bắt đầu bằng một câu hỏi nghiên cứu để xác định phạm vi đề tài. Một số câu hỏi nghiên cứu tập trung đơn thuần vào mô tả những gì đã xảy ra, trong khi số khác hướng đến giải thích lý do một sự kiện cụ thể xảy ra, bác bỏ giả thuyết đã có hoặc xác nhận một giả thuyết mới.^[32]

Sử liệu và phê phán sử liệu

Để giải đáp câu hỏi nghiên cứu, các sử gia sử dụng nhiều loại bằng chứng khác nhau để tái hiện lại quá khứ và củng cố cho kết luận của mình. Bằng chứng lịch sử thường được chia thành nguồn sơ cấp và thứ cấp.^[33] Nguồn sơ cấp là những thứ được hình thành ngay trong thời kỳ đó. Có nhiều loại nguồn sơ cấp như tài liệu chính thức, thư từ, nhật ký, lời kể của nhân chứng, ảnh chụp, bản ghi âm hoặc ghi hình. Tư liệu sơ cấp còn bao gồm dấu tích lịch sử được tìm thấy qua khảo cổ học, địa chất học và y khoa, ví dụ như hiện vật và hóa thạch lấy từ các cuộc khai quật. Nguồn sơ cấp cho ta bằng chứng trực tiếp nhất về các sự kiện quá khứ.^[34]

Nguồn thứ cấp là tư liệu phân tích hoặc lý giải thông tin của tư liệu khác.^[36] Việc một nguồn tài liệu được phân loại là sơ cấp hay thứ cấp phụ thuộc cả vào bản chất lẫn mục đích sử dụng của tư liệu đó. Chẳng hạn, tài liệu nghiên cứu về chế độ nô lệ được viết bằng cách phân tích các tài liệu lịch sử sẽ là nguồn thứ cấp khi nói về chế độ nô lệ nhưng lại là nguồn sơ cấp về quan điểm của sử gia đó.^[37]^[g] Một trong những tiêu chuẩn phải có của một công trình nghiên cứu lịch sử đáng tin cậy là tính nhất quán với các tư liệu đã có. Nếu các nhà sử học tìm thấy những nguồn tài liệu mới, họ có thể sẽ phải sửa đổi hoặc bác bỏ những câu chuyện lịch sử đã và đang được công nhận.^[39] Để tìm kiếm và tiếp cận với sử liệu sơ cấp và thứ cấp, các sử gia thường tra cứu kho lưu trữ, thư viện và bảo tàng. Kho lưu trữ đóng vai trò chủ chốt qua việc lưu lại và công khai vô số tư liệu nguyên bản đến giới nghiên cứu một cách có hệ thống và dễ tiếp cận. Nhờ những tiến bộ công nghệ, giới sử học đang ngày càng tận dụng nguồn tài nguyên trực tuyến với các cơ sở dữ liệu phong phú cùng những kỹ thuật tìm kiếm và truy cập tài liệu.^[40]

Phê phán sử liệu là quá trình phân tích và đánh giá thông tin mà một tư liệu cung cấp.^[h] Thông thường, quá trình này bắt đầu bằng phê phán ngoại tại, tức là đánh giá tính xác thực của sử liệu bằng cách đặt ra những câu hỏi như sử liệu này ra đời khi nào, ở đâu, ai là tác giả, mục đích người đó làm ra sử liệu là gì, sử liệu có từng bị chỉnh sửa gì sau thời điểm xuất bản hay không. Ngoài ra, phê phán ngoại tại còn bao gồm phân biệt giữa bản gốc, bản sao và bản làm giả.^[42]

Phê phán nội tại là đánh giá nội dung của tư liệu, thường bắt đầu bằng việc làm rõ ý nghĩa những gì tư liệu muốn nói. Việc này bao gồm làm rõ nghĩa những từ ngữ có thể gây nhầm lẫn, hoặc nếu tài liệu viết bằng một ngôn ngữ lạ thì cần phải dịch nó ra.^[i] Khi đã hiểu nội dung, bước quan trọng nhất là xác định tính chính xác: thông tin có đáng tin không, có bị bóp méo hay trình bày sai sự thật không, có đầy đủ không, có bỏ sót chi tiết quan trọng nào không. Một cách tiến hành những việc trên là đánh giá khả năng trình bày trung thực sự kiện được nghiên cứu của tác giả về mặt nguyên tắc. Ngoài ra, còn có một số phương pháp tiếp cận khác như đánh giá tầm ảnh hưởng của ý định hay thiên kiến từ tác giả và tham chiếu thông tin với các nguồn đáng tin cậy khác. Nhận biết về thiếu sót của sử liệu giúp các nhà sử học quyết định có nên tin tưởng sử liệu đó hay không, nếu có thì nên tin những khía cạnh gì và nên sử dụng nó như thế nào để xây dựng tường thuật.^[44]

Tổng hợp lịch sử và các trường phái tư tưởng

Từ bước lựa chọn, phân tích và phê phán sử liệu, sử gia sẽ xác minh được một lượng lớn các luận điểm độc lập về quá khứ. Ở bước tiếp theo, đôi khi còn gọi là tổng hợp lịch sử, nhà sử học sẽ tìm hiểu cách thức liên kết những bằng chứng riêng lẻ đó thành một bức tranh tổng thể.^[j] Việc xây dựng góc nhìn bao quát là cần thiết để có sự hiểu biết toàn diện về đề tài nghiên cứu. Đây là một khía cạnh sáng tạo^[k] của ghi chép lịch sử nhằm tái hiện và lý giải những gì đã xảy ra thông qua việc xác định mối liên hệ giữa nhiều sự kiện khác nhau.^[47] Nhờ đó, sử gia có thể xác định được những sự kiện nào đã diễn ra, nguyên nhân và hệ quả của chúng là gì.^[48] Tuy không có kỹ thuật duy nhất nào được chấp nhận rộng rãi, giới sử học vẫn áp dụng nhiều công cụ và cách tiếp cận diễn giải trong quá trình trên.^[49]

Một công cụ giúp khái quát và trình bày dễ hiểu các quá trình phát triển phức tạp là phân kỳ lịch sử, tức là chia một khoảng thời gian thành nhiều giai đoạn riêng biệt, mỗi giai đoạn được xác định bởi một chủ đề hoặc quá trình phát triển chủ đạo. Ví dụ, hệ thống ba thời đại thường được sử dụng để phân chia lịch sử loài người thuở đầu thành thời đại đồ đá, thời đại đồ đồng và thời đại đồ sắt dựa trên loại nguyên vật liệu và công nghệ chủ yếu đặc trưng cho từng thời kỳ.^[51] Một phương pháp khác là nghiên cứu khoảng trống trong ghi chép lịch sử, tức những sự kiện đã từng xảy ra nhưng không để lại bằng chứng đáng kể nào. Những khoảng trống này có thể xuất hiện khi người đương thời cho rằng thông tin quá hiển nhiên nên không cần ghi lại, hoặc khi thông tin bị cố ý giấu giếm hay tiêu hủy.^[52]^[l] Ngược lại, khi có sẵn các tập dữ liệu lớn thì sử gia có thể sử dụng hướng tiếp cận định lượng. Chẳng hạn, các nhà sử học kinh tế và xã hội thường áp dụng phương pháp phân tích thống kê để nhận diện quy luật và xu hướng trong phạm vi tập thể rộng lớn.^[55]

Mỗi trường phái tư tưởng có quan điểm riêng về mặt phương pháp luận trong ghi chép lịch sử.^[56] Những nhà sử học theo chủ nghĩa thực chứng xem nghiên cứu lịch sử là một hoạt động mang tính khoa học và cho rằng bằng chứng thực nghiệm đóng vai trò quan trọng trong việc tìm kiếm chân lý khách quan.^[57] Trái lại, các nhà hậu hiện đại phủ nhận tính hợp lệ của những đại tự sự vốn được cho là mang lại một chân lý khách quan duy nhất. Chủ nghĩa hậu hiện đại thay vào đó đề cao bản chất chủ quan của lý giải lịch sử và xem đây là nền tảng cho sự đa dạng của các quan điểm lịch sử khác nhau.^[58] Những nhà Mác-xít cho rằng mọi sự phát triển lịch sử đều bắt nguồn từ động lực kinh tế và đấu tranh giai cấp.^[59] Trường phái Annales tập trung nghiên cứu các xu hướng kinh tế và xã hội dài hạn, lấy những phương pháp định lượng và tiếp cận liên ngành làm trọng tâm.^[60] Sử học nữ quyền nghiên cứu vai trò của giới tính xã hội trong lịch sử, đặc biệt quan tâm đến việc phân tích kinh nghiệm của phụ nữ và phê phán các quan niệm mang tính phụ quyền trong chép sử truyền thống.^[61]

Remove ads

Lĩnh vực nghiên cứu

Lịch sử là một lĩnh vực nghiên cứu rộng bao gồm nhiều phân nhánh. Một số phân nhánh tập trung vào một giai đoạn thời gian cụ thể còn số khác tập trung vào một khu vực địa lý hoặc đề tài nhất định. Một công trình nghiên cứu lịch sử thường có thể có sự kết hợp nhiều hướng chuyên môn khác nhau; chẳng hạn, một tác phẩm về lịch sử kinh tế ở Ai Cập cổ đại có sự tổng hợp các góc nhìn về mặt thời gian, không gian và chủ đề. Đối với đề tài phạm vi rộng, lượng sử liệu sơ cấp liên quan thường quá lớn để có thể khảo cứu hết, buộc sử gia phải thu hẹp tầm vực chủ đề nghiên cứu hoặc sử dụng thêm tài liệu thứ cấp để đi đến kết luận tổng quan.^[62]

Theo giai đoạn

Phân chia theo trình tự thời gian là một cách tiếp cận thường gặp để sắp xếp tiến trình lịch sử rộng lớn thành nhiều phân đoạn. Việc xác định các thời kỳ thường dựa trên những đặc trưng nổi bật của một giai đoạn nhất định cùng với các sự kiện quan trọng đánh dấu sự khởi đầu hoặc kết thúc những bước phát triển đó. Tùy vào bối cảnh nghiên cứu và mức độ chi tiết mà một thời kỳ có thể kéo dài từ vài thập kỷ đến hàng thế kỷ.^[63] Một hướng tiếp cận tiêu biểu là chia lịch sử thế giới thành thời tiền sử, thời kỳ cổ đại, thời kỳ trung đại, thời kỳ cận đại và thời kỳ hiện đại.^[64]^[m] Tuy nhiên, tùy theo khu vực và chủ đề nghiên cứu mà có thể có sự khác biệt về ranh giới thời gian giữa các thời kỳ trên và giới sử học cũng có thể sử dụng cách phân kỳ hoàn toàn khác.^[66] Chẳng hạn, lịch sử Trung Quốc thường được phân kỳ theo các triều đại chính,^[67] trong khi lịch sử châu Mỹ lại thường được chia theo các giai đoạn tiền Colombo, thực dân và hậu thực dân.^[68]

Nghiên cứu thời tiền sử bao gồm khảo sát quá trình tiến hóa của các loài người cổ cách đây vài triệu năm, dẫn đến sự xuất hiện của người hiện đại về mặt giải phẫu khoảng 200.000 năm trước.^[70] Thời gian sau đó, loài người dần di cư khỏi châu Phi để cư trú ở hầu khắp Trái Đất. Về cuối thời tiền sử, những tiến bộ về công nghệ (nhất là trong chế tác công cụ) đã khiến nhiều cộng đồng người từ bỏ lối sống du mục quen thuộc dựa vào săn bắt và hái lượm và chuyển sang lối sống ít vận động dựa trên những hoạt động nông nghiệp sơ khai.^[71] Sự thiếu vắng tài liệu thành văn từ thời kỳ này để lại nhiều thách thức đối với các nhà nghiên cứu và là nền tảng để cho ra đời một phương pháp tiếp cận liên ngành trên cơ sở tổng hợp những dạng bằng chứng khác từ các lĩnh vực như khảo cổ học, nhân loại học, cổ sinh vật học và địa chất học.^[72]

Giới sử gia nghiên cứu thời cổ đại khảo sát sự hình thành các nền văn minh lớn đầu tiên ở những khu vực như Lưỡng Hà, Ai Cập, lưu vực sông Ấn, Trung Quốc và Peru, bắt đầu từ khoảng năm 3500 TCN tại một số nơi. Những biến đổi phức tạp trong xã hội, kinh tế và chính trị đã tạo điều kiện cho việc phát triển các hệ thống chữ viết đầu tiên. Nhờ những thành tựu mới về nông nghiệp, lượng lương thực thặng dư đã giúp các nền văn minh trên nuôi sống được quy mô dân số ngày càng lớn, kéo theo quá trình đô thị hóa, sự thành lập nhiều mạng lưới thương mại và sự xuất hiện những đế chế khu vực. Ở giai đoạn sau của thời cổ đại, đôi khi còn gọi là thời kỳ cổ điển, các xã hội tại Trung Quốc, Ấn Độ, Ba Tư và Địa Trung Hải tiếp tục mở rộng và đạt đến đỉnh cao mới về văn hóa, khoa học và chính trị. Cùng lúc đó, nhiều hệ thống tôn giáo và tư tưởng triết học lớn như Ấn Độ giáo, Phật giáo, Nho giáo, Do Thái giáo và triết học Hy Lạp cũng được hình thành tại đây.^[73]

Trong nghiên cứu về thời kỳ trung đại (bắt đầu vào khoảng năm 500 CN), giới sử học đề cập đến tầm ảnh hưởng ngày càng sâu rộng của những tôn giáo lớn. Các tôn giáo truyền đạo như Phật giáo, Kitô giáo và Hồi giáo lan tỏa nhanh chóng và trở thành tôn giáo thế giới, đánh dấu bước chuyển dịch lớn về văn hóa khi dần thay thế nhiều hệ tín ngưỡng khác. Cùng thời điểm, các mạng lưới thương mại liên khu vực phát triển mạnh mẽ, thúc đẩy sự giao lưu về công nghệ và văn hóa. Vào thế kỷ 13 và 14, đế quốc Mông Cổ xâm lược nhiều vùng lãnh thổ ở châu Á và châu Âu và trở thành thế lực thống trị hàng đầu.^[74]

Các sử gia chuyên nghiên cứu thời cận đại (bắt đầu khoảng năm 1500 CN) thường tập trung phân tích quá trình trỗi dậy và thâu tóm quyền lực toàn cầu của các nước châu Âu. Những nước đế quốc thuốc súng này đã tiến hành khai phá và thực dân hóa nhiều khu vực rộng lớn trên thế giới. Hệ quả là châu Mỹ được kết nối vào mạng lưới toàn cầu, khởi đầu cho một cuộc trao đổi sinh học quy mô lớn với sự di chuyển của cả thực vật, động vật, con người và mầm bệnh.^[n] Cách mạng khoa học là xúc tác cho các phát kiến lớn và tăng tốc tiến bộ công nghệ, song song với đó là nhiều bước tiến khác về tri thức như chủ nghĩa nhân văn và thời kỳ Khai Sáng, mở đường cho tiến trình thế tục hóa.^[76]

Trong nghiên cứu về lịch sử hiện đại (bắt đầu vào cuối thế kỷ 18), giới sử học quan tâm đến cách mà cuộc cách mạng công nghiệp làm chuyển dịch các nền kinh tế nhờ việc cho ra đời những phương thức sản xuất hiệu quả hơn. Các cường quốc phương Tây thành lập những đế chế thực dân rộng lớn và củng cố ưu thế nhờ công nghệ quân sự công nghiệp hóa. Sự gia tăng trao đổi hàng hóa, tư tưởng và con người đánh dấu bước đầu của quá trình toàn cầu hóa. Hàng loạt cuộc cách mạng xã hội bùng nổ chống lại các chế độ chuyên quyền và thực dân, đặt nền móng cho những thể chế dân chủ. Nhiều lĩnh vực như khoa học, công nghệ, kinh tế, mức sống và dân số tăng trưởng với tốc độ chưa từng có bất chấp tàn phá nặng nề từ hai cuộc chiến tranh thế giới, vốn đã làm thay đổi căn bản cán cân quyền lực quốc tế với sự suy yếu vai trò thống trị của châu Âu.^[78]

Theo vị trí địa lý

Lĩnh vực nghiên cứu lịch sử cũng có thể được phân loại theo vị trí địa lý.^[79] Yếu tố địa lý đóng vai trò quan trọng trong lịch sử do có ảnh hưởng đến sản xuất thực phẩm, tài nguyên thiên nhiên, hoạt động kinh tế, ranh giới chính trị và giao lưu văn hóa.^[80]^[o] Một số tác phẩm lịch sử giới hạn phạm vi nghiên cứu ở những khu vực nhỏ như làng xã hay khu định cư, còn số khác tập trung vào các vùng lãnh thổ rộng lớn trải khắp toàn bộ châu lục, ví dụ như lịch sử châu Phi, châu Á, châu Âu, châu Mỹ và châu Đại Dương.^[82]

Lịch sử châu Phi khởi đầu với nghiên cứu về sự tiến hóa của người hiện đại về mặt giải phẫu.^[84] Các nhà sử học cổ đại mô tả quá trình phát minh chữ viết và cái nôi của nền văn minh Ai Cập cổ đại vào thiên niên kỷ 4 TCN.^[85] Trong thiên niên kỷ tiếp theo, nhiều nền văn minh và vương quốc tiêu biểu khác được hình thành tại Nubia, Axum, Carthage, Ghana, Mali và Songhay.^[86] Hồi giáo bắt đầu lan truyền khắp Bắc Phi vào thế kỷ 7 CN và trở thành đức tin lớn nhất ở nhiều đế quốc. Trong khi đó, hoạt động thương mại dọc theo tuyến xuyên Sahara phát triển mạnh.^[87] Từ thế kỷ 15, hàng triệu người châu Phi bị bắt làm nô lệ và đưa sang châu Mỹ trong khuôn khổ cuộc buôn bán nô lệ Đại Tây Dương.^[88] Phần lớn châu lục rơi vào ách đô hộ của các cường quốc châu Âu vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.^[89] Trước làn sóng chủ nghĩa dân tộc, các nước châu Phi dần giành lại độc lập trong giai đoạn sau Thế chiến II, một thời kỳ chứng kiến tiến bộ kinh tế, tăng trưởng nhanh về dân số và đấu tranh vì ổn định chính trị.^[90]

Giới sử học nghiên cứu về lịch sử châu Á nhận thấy người hiện đại về mặt giải phẫu đã xuất hiện tại đây khoảng 100.000 năm trước.^[91] Châu Á được xem là một trong những cái nôi của nền văn minh nhân loại với sự ra đời một số nền văn minh cổ đại đầu tiên ở Lưỡng Hà, lưu vực sông Ấn và Trung Quốc bắt đầu từ thiên niên kỷ thứ 4 và thứ 3 TCN.^[92] Thiên niên kỷ tiếp theo, các nền văn minh ở châu Á lục địa sản sinh ra tất cả các tôn giáo thế giới lớn và một số truyền thống triết học tiêu biểu như Ấn Độ giáo, Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo, Kitô giáo và Hồi giáo.^[93] Khoảng thời gian này còn chứng kiến việc con đường tơ lụa được thành lập nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho thương mại và trao đổi văn hóa trên khắp lục địa Á-Âu, cùng với đó là sự hình thành các đế chế hùng mạnh như đế quốc Mông Cổ.^[94] Ảnh hưởng của châu Âu dần gia tăng trong những thế kỷ tiếp theo, mở ra thời kỳ hiện đại, và đạt đỉnh vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 khi nhiều khu vực của châu Á rơi vào ách cai trị thực dân đến khi Thế chiến II kết thúc.^[95] Sau khi giành lại độc lập, các quốc gia châu Á bước vào giai đoạn hiện đại hóa với nền kinh tế và quy mô dân số tăng trưởng nhanh.^[96]

Trong nghiên cứu lịch sử châu Âu, các sử gia mô tả sự xuất hiện của những người hiện đại về mặt giải phẫu đầu tiên cách đây khoảng 45.000 năm.^[98] Nhiều công trình nghiên cứu tập trung tìm hiểu những đóng góp quan trọng từ Hy Lạp cổ đại cho văn hóa, triết học và chính trị gắn liền với thế giới phương Tây vào thiên niên kỷ thứ nhất TCN,^[97] cũng như cảm hứng từ di sản văn hóa của nền văn minh này đối với đế quốc La Mã và Đông La Mã.^[99] Thời kỳ trung đại bắt đầu với việc đế quốc Tây La Mã sụp đổ vào thế kỷ 5 CN và được đánh dấu bởi làn sóng lan truyền Kitô giáo.^[100] Từ thế kỷ 15, công cuộc khai phá và thuộc địa hóa từ châu Âu đã làm kết nối các châu lục lại với nhau, trong khi những bước tiến văn hóa, tri thức và khoa học thúc đẩy sự thay đổi của nhiều xã hội phương Tây.^[101] Từ cuối thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 20, thế thống trị toàn cầu của châu Âu được củng cố bởi cuộc cách mạng công nghiệp và sự thành lập các thuộc địa lớn.^[102] Thế thống trị đó chấm dứt do hậu quả thảm khốc của hai cuộc chiến tranh thế giới.^[103] Đến thời Chiến tranh Lạnh, châu lục bị chia cắt thành một khối phía Tây và một khối phía Đông. Cả hai khối cùng thúc đẩy hợp tác chính trị và kinh tế sâu rộng hơn sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc.^[104]

Giới sử học khảo sát lịch sử châu Mỹ ghi nhận sự hiện diện những con người đầu tiên vào khoảng 20.000 đến 15.000 năm trước.^[105] Châu Mỹ là cái nôi của vài trong số các nền văn minh sớm nhất như văn minh Norte Chico ở Nam Mỹ và văn minh Maya và Olmec ở Trung Mỹ.^[106] Thiên niên kỷ tiếp theo chứng kiến sự xuất hiện nhiều đế chế lớn như Teotihuacan, Aztec và đế quốc Inca.^[107] Sau khi người châu Âu gia nhập lục địa từ cuối thế kỷ 15, nhiều căn bệnh truyền nhiễm mới lan rộng dẫn đến dân số sụt giảm nghiêm trọng. Việc này cùng với quá trình thực dân hóa đã khiến các đế chế lớn sụp đổ và làm cấu trúc nhân khẩu học cũng như diện mạo văn hóa thay đổi toàn diện.^[108] Các phong trào độc lập vào thế kỷ 18 và 19 dẫn đến việc hình thành những quốc gia mới trên khắp châu Mỹ.^[109] Đến thế kỷ 20, Mỹ vươn lên trở thành cường quốc toàn cầu và đóng vai trò nổi bật trong cục diện Chiến tranh Lạnh.^[110]

Trong nghiên cứu về lịch sử châu Đại Dương, các sử gia nhận định con người đã xuất hiện tại đây khoảng 60.000 đến 50.000 năm trước.^[111] Quá trình phát triển các xã hội và nền văn hóa khu vực đa dạng được ghi nhận đầu tiên ở Úc và Papua New Guinea, sau mới đến các đảo khác thuộc Thái Bình Dương.^[112] Sự gia nhập của người châu Âu vào thế kỷ 16 mang đến nhiều biến đổi sâu sắc, và đến cuối thế kỷ 19 phần lớn khu vực đã bị các nước phương Tây kiểm soát.^[113] Châu Đại Dương đã tham gia nhiều cuộc xung đột trong hai cuộc chiến tranh thế giới và trải qua giai đoạn phi thực dân hóa trong thời hậu chiến.^[114]

Theo đề tài

Giới sử học thường giới hạn phạm vi khảo cứu về một chủ đề cụ thể.^[115] Một số học giả đề xuất phân chia tổng quát thành ba đề tài chính: lịch sử chính trị, lịch sử kinh tế và lịch sử xã hội. Tuy nhiên, ranh giới giữa các phân nhánh này là mơ hồ và quan hệ giữa chúng với các phân nhánh đề tài khác như lịch sử trí thức không phải lúc nào cũng rõ ràng.^[116]

Lịch sử chính trị nghiên cứu tổ chức quyền lực trong xã hội, tìm hiểu cách thức ra đời, phát triển và tác động qua lại của các cấu trúc quyền lực. Nhà nước hoặc các cấu trúc tương tự nhà nước là đối tượng trọng tâm của lĩnh vực nghiên cứu này xuyên suốt phần lớn lịch sử được ghi chép. Lịch sử chính trị phân tích cơ chế tổ chức nội bộ của một quốc gia, ví dụ như bè phái, đảng phái, tầng lớp lãnh đạo và các thể chế chính trị khác. Phân nhánh này còn nghiên cứu về việc hoạch định và thực thi chính sách cũng như quan hệ giữa nhà nước với các quốc gia khác.^[117] Lịch sử chính trị là một trong những phân nhánh lâu đời nhất của lịch sử do đã được các sử gia như Herodotos và Thucydides nghiên cứu từ thời cổ đại, trong khi các lĩnh vực con tiêu biểu khác chỉ mới được công nhận là phân nhánh độc lập vào thế kỷ trước.^[118]

Lịch sử ngoại giao và lịch sử quân sự có liên hệ mật thiết với lịch sử chính trị. Lịch sử ngoại giao khảo sát quan hệ quốc tế giữa các quốc gia, bao gồm những vấn đề liên quan đến chính sách đối ngoại như đàm phán, toan tính chiến lược, hiệp ước và xung đột giữa các nước cũng như vai trò của các tổ chức quốc tế trong những quy trình này.^[120] Lịch sử quân sự phân tích sự hình thành, phát triển và tác động của các cuộc xung đột vũ trang trong lịch sử thế giới. Phạm vi nghiên cứu của lịch sử quân sự bao gồm phân tích về các sự kiện cụ thể, chẳng hạn như tìm hiểu một trận chiến hay nguyên nhân gây ra một cuộc chiến tranh. Lịch sử quân sự còn xem xét tổng quan về sự phát triển của chiến tranh, trong đó gồm những tiến bộ về công nghệ, chiến lược, chiến thuật, hậu cần và thể chế quân sự.^[121]

Lịch sử kinh tế nghiên cứu cách thức sản xuất, trao đổi và tiêu thụ hàng hóa. Lĩnh vực này bao quát những khía cạnh kinh tế như sử dụng đất, lao động và tư bản, cung và cầu hàng hóa, chi phí và tư liệu sản xuất, phân phối thu nhập và của cải. Các nhà sử học kinh tế thường chú trọng phân tích những xu hướng chung mang tính khách quan, chẳng hạn như lạm phát, hơn là hành động và quyết định của cá nhân. Nếu có đủ dữ liệu, họ thường sử dụng các phương pháp định lượng như phân tích thống kê. Ở những giai đoạn trước thời kỳ hiện đại, dữ liệu có sẵn thường bị hạn chế, buộc giới sử học kinh tế phải phụ thuộc vào các nguồn tài liệu khan hiếm và ngoại suy thông tin từ chúng.^[122]

Lịch sử xã hội là một lĩnh vực rộng lớn chuyên nghiên cứu những hiện tượng xã hội, song định nghĩa chính xác của nó chưa có sự thống nhất. Một số nhà lý thuyết xem đây là ngành nghiên cứu về cuộc sống thường ngày ngoài phạm vi chính trị và kinh tế, bao gồm tập quán văn hóa, cấu trúc gia đình, quan hệ cộng đồng và giáo dục. Một hướng tiếp cận mật thiết chú trọng nhiều hơn vào khám phá kinh nghiệm từ các nhóm xã hội cụ thể như giai cấp, chủng tộc, giới tính hoặc nhóm tuổi đối với thế giới mình đang sinh sống. Các cách hiểu khác coi lịch sử xã hội là nghiên cứu về những vấn đề xã hội như đói nghèo, bệnh tật và tội phạm, hoặc mở rộng phạm vi để xem xét sự phát triển của toàn thể xã hội nói chung.^[123] Một số lĩnh vực có liên hệ gần gũi với lịch sử xã hội bao gồm lịch sử văn hóa, lịch sử giới tính và lịch sử tôn giáo.^[124]

Lịch sử trí thức là lịch sử về tư tưởng, chuyên nghiên cứu quá trình phát triển của các khái niệm, triết lý và ý thức hệ. Nhánh này đặc biệt quan tâm đến các lĩnh vực học thuật nhưng mặt khác còn bao gồm nghiên cứu về tín ngưỡng và định kiến trong đời sống của con người bình thường. Bên cạnh việc tìm hiểu các phong trào trí thức, lịch sử trí thức còn khảo sát bối cảnh văn hóa và xã hội đã góp phần định hình nên những phong trào đó cũng như ảnh hưởng từ chúng đối với các tiến trình lịch sử khác.^[125] Là hai trong những lĩnh vực liên quan mật thiết, lịch sử triết học phân tích sự phát triển của tư tưởng triết lý^[126] còn lịch sử khoa học nghiên cứu quá trình biến đổi của lý thuyết và thực tiễn khoa học, chẳng hạn như những đóng góp khoa học của Charles Darwin và Albert Einstein.^[127] Lịch sử học nghệ thuật là một bộ môn khác có liên hệ với lịch sử trí thức, chuyên suy xét các tác phẩm nghệ thuật trong lịch sử cùng với sự phát triển của các hình thức, phong cách và trào lưu nghệ thuật. Lịch sử học nghệ thuật bao gồm bàn luận về bối cảnh văn hóa, xã hội và chính trị của sáng tạo nghệ thuật.^[128]

Lịch sử môi trường nghiên cứu quan hệ giữa con người và môi trường sống, hướng đến am hiểu cách mà loài người và phần còn lại của tự nhiên tác động lẫn nhau trong chiều dài lịch sử.^[129] Một số phân nhánh khác theo đề tài bao gồm lịch sử hiến pháp, lịch sử luật pháp, lịch sử đô thị, lịch sử kinh doanh, lịch sử công nghệ, lịch sử y học, lịch sử giáo dục và lịch sử dân tộc.^[130]

Lĩnh vực khác

Một số phân nhánh của lịch sử được đặc trưng bởi phương pháp mà chúng áp dụng. Chẳng hạn, lịch sử định lượng và lịch sử điện tử phụ thuộc lần lượt vào các phương pháp định lượng và phương tiện truyền thông kỹ thuật số trong nghiên cứu.^[131] Lịch sử so sánh đối chiếu các hiện tượng lịch sử thuộc những thời kỳ, khu vực hoặc nền văn hóa phân biệt để xem xét những điểm giống và khác nhau giữa chúng.^[132] Không giống như hầu hết phân nhánh khác, lịch sử truyền miệng dựa vào lời kể thay vì tài liệu ghi chép, bao hàm tường thuật nhân chứng, chứng cứ nghe nói lại và truyền thuyết cộng đồng. Lịch sử truyền miệng phản ánh kinh nghiệm cá nhân, sự diễn giải và trí nhớ của những người dân thường, cho thấy tính chủ quan trong cách con người ghi nhớ lịch sử.^[133] Lịch sử phản thực tế sử dụng tư duy phản thực tế để khảo sát những hướng đi khác của lịch sử và khám phá những gì có thể sẽ xảy ra dưới những điều kiện khác nhau.^[134] Một vài phân nhánh nhất định của lịch sử được tách bạch dựa trên quan điểm lý thuyết, ví dụ như lịch sử Mác-xít và lịch sử nữ quyền.^[135]

Một số cách phân chia lĩnh vực tập trung vào tầm vực của đề tài nghiên cứu. Lịch sử Vĩ đại là nhánh có tầm vực rộng nhất, bao hàm mọi thứ từ Vụ Nổ Lớn cho đến hiện tại, kết hợp các yếu tố của vũ trụ học, địa chất học, sinh học và nhân loại học.^[9] Lịch sử thế giới là một phân nhánh khác với phạm vi rộng, khảo sát toàn thể lịch sử loài người bắt đầu từ sự tiến hóa của các loài giống người.^[136] Các thuật ngữ lịch sử vĩ mô hay lịch sử vi mô chỉ những cấp độ quy mô phân tích khác nhau, dao động từ các quy luật mang tính toàn cầu đến nghiên cứu chi tiết về bối cảnh địa phương, cộng đồng nhỏ, gia đình, cá nhân hoặc sự kiện cụ thể.^[137] Có liên hệ mật thiết với lịch sử vi mô là thể loại tiểu sử lịch sử, chuyên thuật lại cuộc đời của một cá nhân trong bối cảnh thời đại và di sản mà nhân vật để lại.^[138]

Lịch sử đại chúng bao gồm các hoạt động nhằm trình bày lịch sử đến công chúng. Việc này thường diễn ra bên ngoài phạm vi học thuật truyền thống ở những bối cảnh như bảo tàng, di tích lịch sử, du lịch di sản và truyền thông đại chúng.^[139]

Remove ads

Quá trình phát triển của bộ môn

Trước khi có chữ viết, tri thức lịch sử được lưu truyền chủ yếu qua truyền miệng.^[140] Những bản ghi chép lịch sử sớm nhất thường đan xen giữa các sự kiện có thật với yếu tố thần thoại, chẳng hạn như Sử thi Gilgamesh từ Lưỡng Hà cổ đại và Odyssey, một tác phẩm của Hy Lạp cổ đại được cho là do Homeros sáng tác.^[141] Xuất bản vào thế kỷ 5 TCN, cuốn Lịch sử của Herodotos^[p] là một trong những công trình nền tảng của truyền thống sử học phương Tây, trong đó tác giả chú trọng vào khảo cứu dựa trên lý tính và bằng chứng thay vì những câu chuyện của Homeros và các thi sĩ khác.^[143] Thucydides kế thừa và phát triển phương pháp của Herodotos nhưng tập trung nhiều hơn vào các tiến trình phát triển chính trị và quân sự cụ thể, trái ngược với phạm vi rộng cùng các yếu tố dân tộc chí trong tác phẩm của Herodotos.^[144] Sử luận La Mã chịu ảnh hưởng lớn từ truyền thống Hy Lạp, kết hợp giữa việc ghi chép sự kiện và phán xét đạo đức về các nhân vật lịch sử.^[q] Các sử gia La Mã thời kỳ đầu sử dụng phong cách biên niên sử, sắp xếp các sự kiện theo từng năm và hầu như không bình luận gì thêm, còn những tác giả về sau ưu tiên nhiều hơn vào tường thuật và phân tích.^[146]

Một truyền thống chép sử lớn khác ra đời tại Trung Quốc cổ đại với các tiền thân đầu tiên xuất hiện vào cuối thiên niên kỷ thứ 2 TCN. Truyền thống đó xem biên niên sử là hình thái cao nhất của ghi chép lịch sử và đề cao việc kiểm chứng dựa trên sử liệu. Tập quán này gắn liền với triết lý Nho gia và có liên hệ chặt chẽ với bộ máy chính quyền dưới hình thức triều đại cầm quyền. Các sử gia Trung Hoa đã phát triển một phương pháp chép sử mạch lạc và có hệ thống sớm hơn so với những nơi khác.^[148] Công trình của Tư Mã Thiên có ảnh hưởng đặc biệt; phương pháp nghiên cứu tỉ mỉ cùng việc thêm thắt những quan điểm khác với chính thống từ ông đã định hình nên hệ tiêu chuẩn cho sử luận về sau.^[149] Ở Ấn Độ cổ đại, tự sự lịch sử có sự gắn bó mật thiết với tôn giáo. Chúng thường kết hợp sự kiện có thật với các yếu tố siêu nhiên, điển hình như trong Mahabharata.^[150]

Tại châu Âu thời trung đại, lịch sử chủ yếu được giáo sĩ ghi lại dưới hình thức biên niên sử. Giới sử gia Kitô giáo lấy truyền thống Hy-La và Do Thái làm cảm hứng để tường thuật lại quá khứ như một phần trong kế hoạch thiêng liêng do Chúa định sẵn.^[151] Những nhân vật tiêu biểu góp phần làm nên tập quán này gồm sử gia Eusebius và Bêđa cùng nhà thần học Augustinô thành Hippo.^[152] Ở thế giới Hồi giáo, chép sử cũng chịu ảnh hưởng tương tự từ tôn giáo, lấy góc nhìn Hồi giáo để diễn giải quá khứ. Sử luận Hồi giáo nhấn mạnh vào chuỗi truyền tin để bảo đảm độ tin cậy của tự sự lịch sử.^[153] Al-Tabari là tác giả của một bộ sử ký công phu, kéo dài từ thuở khai thiên lập địa đến thời đại đương thời với ông. Ibn Khaldun phản tư các vấn đề nền tảng của chép sử về mặt triết lý, ví dụ như những quy luật phổ quát chi phối các tiến trình lịch sử cũng như giới hạn của chân lý lịch sử.^[154]

Vào thời nhà Đường (618–907 CN) tại Trung Quốc, ghi chép lịch sử ngày càng được thể chế hóa sâu hơn khi một cơ quan chuyên trách được thành lập năm 629 CN. Cơ quan này đã giám sát công tác biên soạn thực lục, những bộ ghi chép chi tiết làm nền tảng cho bộ chính sử quốc gia. Giới sử gia nhà Đường đề cao sự khác biệt giữa bản thân các sự kiện đã xảy ra và cách mà chúng được phản ánh trong các văn bản lịch sử.^[155] Chép sử thời nhà Tống (960–1279 CN) diễn ra qua nhiều thể loại như bách khoa thư, tiểu sử và tiểu thuyết lịch sử, đồng thời lịch sử cũng trở thành một môn học chính trong hệ thống giáo dục Trung Quốc.^[156] Tại Nhật Bản, một truyền thống chép sử riêng bắt đầu hình thành vào thế kỷ 8 CN, chịu ảnh hưởng từ mô hình Trung Hoa. Tương tự như ở Trung Quốc, ghi chép lịch sử tại đây gắn bó mật thiết với hoàng thất nhưng các nhà sử học Nhật Bản ít chú trọng hơn vào đánh giá phê phán sử liệu.^[157]

Đến thời Phục Hưng và cận đại (khoảng năm 1500 đến 1800), các truyền thống sử học dần trở nên gắn kết và ảnh hưởng lẫn nhau.^[158] Từ thế kỷ 14 ở châu Âu, phong trào Phục Hưng đã đánh dấu sự chuyển đổi từ quan điểm tôn giáo đặc trưng của thời Trung Cổ sang mối quan tâm mới đối với di sản cổ điển Hy Lạp và La Mã. Các nhà nhân văn Phục Hưng sử dụng phương pháp phê phán sử liệu tinh vi nhằm xem xét lại những tác phẩm sử ký tôn giáo trước đây, qua đó góp phần thúc đẩy quá trình thế tục hóa trong ghi chép lịch sử. Từ thế kỷ 15 đến 17, giới sử học nhấn mạnh nhiều hơn vào vai trò mô phạm của lịch sử và sử dụng lịch sử như một công cụ để củng cố trật tự xã hội hiện có hoặc phục hồi lý tưởng về quá khứ. Khi máy in ép được phát minh, tài liệu viết trở nên dễ tiếp cận với chi phí phải chăng và việc tiếp nhận tri thức lịch sử dần được mở rộng ra bên ngoài giới giáo sĩ và quý tộc. Cùng lúc đó, tư tưởng hướng kinh nghiệm gắn với cuộc cách mạng khoa học đã làm dấy lên hoài nghi về khả năng đạt tới chân lý lịch sử phổ quát.^[159] Trong thời kỳ Khai Sáng vào thế kỷ 18, ghi chép lịch sử chịu tác động mạnh mẽ từ chủ nghĩa duy lý và chủ nghĩa hoài nghi. Thời gian này, các nhà sử học tìm cách khai phá những quy luật và ý nghĩa sâu xa trong tiến trình lịch sử với mục đích thách thức quyền lực và giáo điều truyền thống bằng lý trí và phương pháp thực nghiệm. Ngoài ra, phạm vi của nghiên cứu lịch sử cũng được mở rộng thêm và tập trung ngày càng nhiều vào các đề tài xã hội và kinh tế cũng như so sánh các nền văn hóa khác nhau.^[160]

Ở Trung Quốc thời nhà Minh (1368–1644), sự quan tâm của công chúng đối với các ấn phẩm ghi chép lịch sử gia tăng rõ rệt. Bên cạnh những công trình do sử quan biên soạn để tiếp nối thực lục của các triều đại trước, nhiều tác phẩm phi chính thức của các học giả tư nhân cũng phát triển mạnh. Những học giả này thường thể hiện phong cách sáng tạo hơn và đôi khi đưa ra diễn giải và tường thuật khác với chính thống.^[161] Tại thế giới Hồi giáo, nhiều tập quán chép sử mới ra đời tại đế quốc Safavid, Mogul và Ottoman.^[162] Trong khi đó tại châu Mỹ, các nhà thám hiểm châu Âu bắt đầu ghi lại và lý giải những tường thuật lịch sử của các dân tộc bản địa. Những câu chuyện này vốn được lưu truyền qua hình thức truyền miệng hoặc ký hiệu tượng hình và thường mang đến cách nhìn khác biệt so với quan điểm lịch sử của châu Âu đương thời.^[163]

Ghi chép lịch sử có sự chuyển dịch theo hướng chuyên nghiệp hóa và khoa học hóa vào thế kỷ 19. Sau công trình của Leopold von Ranke, một phương pháp phê phán sử liệu có hệ thống được thừa nhận rộng rãi và nhiều cơ sở học thuật chuyên về lịch sử như khoa ngành đại học, hiệp hội chuyên môn và tạp chí được thành lập.^[165] Cùng với tinh thần khoa học của thời đại, Auguste Comte phát triển chủ nghĩa thực chứng và đặt ra mục tiêu khám phá những quy luật tổng quát của lịch sử tương tự như với các định luật trong tự nhiên.^[166] Dựa trên triết lý của Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx đã đề xuất một quy luật chung như vậy trong lý thuyết về chủ nghĩa duy vật lịch sử, cho rằng lực lượng kinh tế và đấu tranh giai cấp là nguyên nhân cơ bản dẫn đến thay đổi lịch sử.^[167] Một bước phát triển quan trọng khác trong giai đoạn này là sự lan tỏa của các phương pháp sử luận châu Âu, vốn dần trở thành hướng tiếp cận chủ đạo trong nghiên cứu học thuật về quá khứ trên thế giới.^[168]

Trong thế kỷ 20, những giả định và phương pháp lịch sử truyền thống dần bị đặt nghi vấn, còn tầm vực của nghiên cứu lịch sử tiếp tục được mở rộng.^[169] Trường phái Annales kết hợp tri thức về xã hội học, tâm lý học và kinh tế học để nghiên cứu các tiến trình dài hạn.^[170] Các chế độ chuyên chế như Đức Quốc Xã, Liên Xô và Trung Quốc thao túng tự sự lịch sử vì mục đích ý thức hệ.^[171] Nhiều sử gia lựa chọn nghiên cứu với góc nhìn độc đáo, tập trung vào kinh nghiệm của các nhóm thiểu số xã hội qua những hướng tiếp cận như lịch sử từ dưới lên, lịch sử vi mô, lịch sử truyền miệng và sử học nữ quyền.^[172] Chủ nghĩa hậu thực dân tìm cách phê phán và làm suy yếu sự bá chủ của cách tiếp cận phương Tây, còn chủ nghĩa hậu hiện đại bác bỏ luận điểm về sự tồn tại một chân lý lịch sử phổ quát duy nhất.^[173] Giới sử học trí thức khảo sát quá trình phát triển của các hệ tư tưởng trong lịch sử.^[174] Đến nửa sau của thế kỷ, những nỗ lực mới trong biên soạn lịch sử thế giới với quy mô toàn cầu đã thu hút nhiều sự chú ý, trong khi các thành tựu công nghệ trở thành động lực cho sự phát triển của lịch sử định lượng và lịch sử điện tử.^[175]

Remove ads

Các lĩnh vực liên quan

Sử luận

Sử luận là nghiên cứu về các phương pháp và sự phát triển của nghiên cứu lịch sử. Nhà sử luận suy xét cách thức mà sử gia tiến hành nghiên cứu và viết sử, dẫn đến đây là một siêu lý thuyết dưới dạng lịch sử của lịch sử. Một số nhà lý thuyết sử dụng thuật ngữ sử luận theo nghĩa khác để chỉ tường thuật được ghi chép về quá khứ.^[177]

Một chủ đề cốt lõi trong sử luận dưới góc độ siêu lý thuyết tập trung vào chuẩn mực của bằng chứng và luận cứ trong khảo cứu lịch sử. Giới sử luận nghiên cứu và hệ thống hóa cách thức sử gia sử dụng tư liệu để xây dựng nên tự sự về quá khứ, trong đó có việc phân tích những giả thiết lý giải làm cơ sở cho quá trình xây dựng tự sự. Một số vấn đề khác có liên quan bao gồm văn phong và thủ pháp tu từ được trình bày trong các tác phẩm lịch sử.^[178]

Qua việc so sánh công trình của các sử gia, giới sử luận có thể xác định trường phái tư tưởng dựa trên phương pháp nghiên cứu, giả định và phong cách chung.^[179] Chẳng hạn, nhà sử luận khảo sát đặc trưng của trường phái Annales như việc sử dụng dữ liệu định lượng từ nhiều bộ môn hay mối quan tâm chủ yếu đến các quá trình kinh tế và xã hội dài hạn.^[180] Sự so sánh còn mở rộng cho toàn thể thời kỳ từ cổ đại đến hiện đại. Bằng cách này, nhà sử luận có thể vạch ra tiến trình phát triển của lịch sử với tư cách một môn học thuật, từ đó cho thấy các phương pháp, đề tài và mục tiêu nghiên cứu chủ đạo đã thay đổi theo thời gian như thế nào.^[181]

Triết học lịch sử

Triết học lịch sử^[r] suy xét những nền tảng lý thuyết của lịch sử. Bộ môn này quan tâm cả về bản thân quá khứ như là một chuỗi các sự kiện liên kết lẫn nhau và về lĩnh vực học thuật chuyên nghiên cứu quá trình đó. Những hiểu biết và cách tiếp cận từ một số phân nhánh triết học khác như siêu hình học, tri thức luận, thông diễn học và luân lý học có ảnh hưởng nhất định đến triết học lịch sử.^[183]

Khi suy xét quá trình lịch sử, triết gia khám phá những thực thể cơ bản làm nên các hiện tượng lịch sử. Một số cách tiếp cận phụ thuộc chủ yếu vào niềm tin và hành động của cá nhân còn số khác bao hàm cả tập thể và các thực thể chung khác như văn minh, thiết chế, ý thức hệ và lực lượng xã hội.^[184] Một chủ đề liên quan quan tâm bản chất của các cơ chế nhân quả liên kết những sự kiện lịch sử với nguyên nhân và hệ quả của chúng.^[185] Một quan điểm cho rằng có những quy luật tổng quát của lịch sử để xác định hướng tiếp diễn của sự kiện, tương tự như các định luật trong khoa học tự nhiên. Theo một góc nhìn khác, quan hệ nhân quả giữa các sự kiện lịch sử là duy nhất và được định hình bởi những yếu tố tùy cơ.^[186] Trước đây, một số nhà triết học đã đưa ra luận cứ rằng hướng đi tổng quát của chiều dài lịch sử luôn tuân theo những quy luật lớn. Theo một luận điểm, lịch sử có tính tuần hoàn, tức là ở quy mô đủ lớn thì các sự kiện riêng lẻ hoặc xu hướng chung luôn lặp lại theo chu kỳ. Một lý thuyết khác khẳng định lịch sử là một quy trình tuyến tính có mục đích, đang chuyển động tới một mục tiêu xác định trước.^[187]^[s]

Các chủ đề triết học lịch sử và sử luận có điểm tương đồng do chúng cùng quan tâm đến tiêu chuẩn của lý luận lịch sử. Nhà sử luận thường tập trung nhiều vào mô tả các phương pháp và tiến trình phát triển cụ thể trong nghiên cứu lịch sử. Trái lại, nhà triết học lịch sử có thiên hướng khám phá những quy luật tổng quát hơn, bao gồm đặt ra những câu hỏi đánh giá về việc phương pháp và giả thiết nào là đúng đắn.^[189] Lý luận lịch sử đôi khi được vận dụng làm phương pháp giải thích hiện tượng trong triết học và các bộ môn khác. Phương pháp này, vốn hay gọi là chủ nghĩa lịch sử, lập luận rằng hiểu biết về một sự vật hay hiện tượng nào đó đòi hỏi phải nắm được bối cảnh lịch sử đặc thù hoặc quá trình tiến hóa của nó. Ví dụ, chủ nghĩa lịch sử về chân lý cho rằng chân lý phụ thuộc vào hoàn cảnh lịch sử, tức là không thể tồn tại chân lý xuyên lịch sử. Chủ nghĩa lịch sử tương phản với các hướng tiếp cận tìm kiếm sự hiểu biết vượt thời gian và phổ quát về chủ thể.^[190]

Khách quan lịch sử

Nhiều tranh cãi trong triết học lịch sử xoay quanh khả năng tồn tại một tường thuật khách quan về lịch sử. Nhiều nhà lý thuyết nhận định lý tưởng đó là không thể đạt được và chỉ ra nguyên nhân nằm ở bản chất chủ quan trong cách lý giải sự kiện, khía cạnh tự sự của lịch sử cũng như ảnh hưởng của giá trị và thiên kiến cá nhân trong quan điểm và hành động của các nhân vật lịch sử và nhà sử học. Theo một góc nhìn, một số dữ kiện nhất định có tính khách quan, chẳng hạn như dữ kiện về thời điểm xảy ra hạn hán hoặc quân đội nào bị đánh bại. Song, góc nhìn này không đảm bảo tính khách quan tổng quát do sử gia vẫn phải lý giải và tổng hợp dữ kiện để đi đến một tự sự chung phản ánh các xu hướng và tiến trình phát triển lớn.^[191] Vì vậy, một số nhà sử học như G. M. Trevelyan và Keith Jenkins đã khẳng định toàn bộ lịch sử đều có thiên kiến và cho rằng tự sự lịch sử không thể tách rời khỏi những giả định chủ quan và phán xét giá trị.^[192]

Một số cách nhìn gắn với chủ nghĩa duy thực, chủ nghĩa kinh nghiệm và chủ nghĩa tái thiết^[193] xem lịch sử là sự tìm kiếm chân lý hoặc tri thức, những gì mà chúng xem là có thể phục dựng được qua việc đánh giá nghiêm ngặt và diễn giải cẩn trọng các bằng chứng.^[194]^[t] Nhiều học giả khác phê phán quan điểm đó, nhấn mạnh vào bản chất chủ quan và thiên vị của tri thức lịch sử.^[u] Những nhà chủ nghĩa quan điểm cho rằng quan điểm lịch sử vốn dĩ đã có tính chủ quan do đòi hỏi phải chọn lọc sử liệu hay nghiên cứu cụ thể và xác định thông tin nào có thể coi là sự thật lịch sử. Họ lập luận mọi phát biểu chỉ có thể mang tính khách quan trong phạm vi nội tại hoặc khi xét tương đối với một trong nhiều góc nhìn lịch sử cạnh tranh lẫn nhau.^[199] Một cách nhìn theo chủ nghĩa hoài nghi hoặc thuyết tương đối cực đoan hơn còn khẳng định không có tri thức lịch sử nào có thể được chứng tỏ là khách quan.^[200]^[v] Sự nhấn mạnh về tính chủ quan đó đã được mở rộng trong các lý thuyết hậu hiện đại, vốn nhận định con người không thể nhận thức quá khứ một cách khách quan bởi ý nghĩa của lịch sử thực chất được kiến tạo qua văn bản do con người sáng tạo ra với ngôn ngữ "cấu thành nên thế giới theo cách mà chúng ta nhận thức nó".^[202]^[w] Đáp lại xu hướng trên, các nhà tân duy thực khẳng định lại vai trò trung tâm của phương pháp luận kinh nghiệm trong phân tích lịch sử. Họ thừa nhận sức ảnh hưởng của đánh giá chủ quan nhưng tin rằng chân lý lịch sử vẫn có khả năng đạt tới được.^[204]^[x]

Giáo dục

Lịch sử là một bộ phận trong chương trình học tại trường phổ thông ở hầu hết quốc gia.^[205] Giáo dục lịch sử giai đoạn đầu hướng tới khơi dậy sự hứng thú cho học sinh về quá khứ và giúp học sinh làm quen với các khái niệm cơ bản của tư tưởng lịch sử. Bằng việc xây dựng nhận thức lịch sử nền tảng, môn lịch sử hướng đến nuôi dưỡng ý thức về bản sắc cá nhân và cộng đồng trên cơ sở hiểu biết về nguồn gốc văn hóa.^[206] Môn học thường đi theo hình thức tự sự qua việc trình bày những câu chuyện đơn giản, tập trung vào các nhân vật lịch sử hoặc nguồn gốc của ngày lễ, lễ hội và tập quán địa phương.^[207] Giáo dục lịch sử nâng cao ở trường trung học bao hàm phạm vi đề tài rộng hơn, từ lịch sử cổ đại đến hiện đại ở cả cấp độ địa phương và toàn cầu. Giai đoạn giáo dục này còn nhằm giúp học sinh làm quen với các phương pháp nghiên cứu lịch sử, bao gồm năng lực lý giải và đánh giá phê phán luận điểm lịch sử.^[208]

Có nhiều phương pháp giảng dạy được giáo viên lịch sử áp dụng, bao gồm thuyết trình về các tiến trình phát triển lịch sử, đặt câu hỏi để tạo sự tương tác và kích thích tư duy phản biện, hoặc tổ chức thảo luận nhóm về các đề tài lịch sử. Học sinh làm việc trực tiếp với sử liệu để học cách phân tích và lý giải bằng chứng ở cả hình thức cá nhân và làm việc nhóm. Các em cũng tham gia ghi chép lịch sử để phát triển kỹ năng liên kết tư duy một cách rõ ràng và thuyết phục. Đánh giá qua kiểm tra viết hoặc vấn đáp được thực hiện nhằm đảm bảo đạt được các mục tiêu của môn học.^[209] Phương pháp truyền thống trong giáo dục lịch sử thường là trình bày nhiều dữ kiện như ngày xảy ra sự kiện lớn và tên tuổi của các nhân vật lịch sử mà học sinh phải ghi nhớ. Ngược lại, một số cách tiếp cận hiện đại chú trọng khuyến khích tương tác tích cực và hiểu biết liên ngành sâu hơn về các quy luật tổng quát, tập trung vào cả những gì đã xảy ra, vì sao chúng xảy ra và ý nghĩa của chúng đối với hiện tại.^[210]

Giáo dục lịch sử ở trường công lập phục vụ nhiều mục đích. Một kỹ năng cốt lõi mà môn này hướng đến là năng lực lịch sử, tức khả năng lĩnh hội, phân tích phê phán và phản ứng trước diễn giải lịch sử. Bằng nhận thức về các tiến trình phát triển lớn trong quá khứ, học sinh có thể làm quen với nhiều bối cảnh của đời sống con người, từ đó hiểu rõ hơn thời đại mà mình đang sống cùng với các nền văn hóa đa dạng. Giáo dục lịch sử còn nhằm bồi dưỡng ý thức về bản sắc văn hóa qua việc kết nối học sinh với các di sản, truyền thống và phong tục tập quán, chẳng hạn như giới thiệu về những yếu tố biểu tượng gồm di tích, tượng đài, nhân vật lịch sử và lễ hội.^[211] Hiểu biết về quá khứ chung và di sản văn hóa có khả năng đóng góp cho sự hình thành bản sắc dân tộc và giúp học sinh sẵn sàng trở thành công dân tích cực. Khía cạnh chính trị này của giáo dục lịch sử có thể dẫn đến tranh cãi về việc nên đưa những chủ đề nào vào sách giáo khoa phổ thông và thậm chí đã từng gây ra cái gọi là chiến luận về lịch sử đối với chương trình học ở một số khu vực.^[212] Yếu tố chính trị có khả năng làm các đề tài nhạy cảm bị diễn giải theo hướng thiên lệch nhằm củng cố hình ảnh di sản quốc gia một cách tích cực hơn so với thực tế.^[213]^[y]

Ngoài giáo dục chính quy trong nhà trường, lịch sử còn được giảng dạy theo hình thức không chính quy ngoài lớp học. Lịch sử đại chúng được thể hiện tại những nơi như bảo tàng và khu tưởng niệm, trong đó thường chọn lọc một số hiện vật để chuyển tải những câu chuyện lịch sử cụ thể.^[215] Lịch sử đại chúng bao gồm lịch sử phổ biến, vốn có mục tiêu làm cho quá khứ trở nên hấp dẫn và dễ tiếp cận đến đối tượng khán giả rộng rãi và không chuyên trong các phương tiện truyền thông như sách, chương trình truyền hình hay nội dung trực tuyến.^[216] Một phương tiện giáo dục lịch sử không chính quy khác là truyền thống truyền miệng với sự lưu truyền những tự sự về quá khứ qua nhiều thế hệ.^[217]

Các lĩnh vực khác

Lịch sử sử dụng một phương pháp luận liên ngành dựa trên những phát kiến từ các lĩnh vực như khảo cổ học, địa chất học, di truyền học, nhân loại học và ngôn ngữ học.^[218]^[z] Khảo cổ học nghiên cứu những tạo tác lịch sử do con người chế tạo và các hình thức văn hóa vật thể khác. Những phát hiện của giới khảo cổ mang lại hiểu biết quan trọng về các hoạt động của con người và quá trình phát triển văn hóa trong quá khứ.^[220] Sự diễn giải bằng chứng khảo cổ đặt ra những thách thức riêng, khác biệt so với việc phân tích nhóm tác phẩm lịch sử thông thường ghi chép bằng chữ viết. Điều này đồng thời cũng mở ra những cơ hội mới từ việc trình bày thông tin chưa được ghi chép, cho phép sử gia tiếp cận quá khứ của những xã hội chưa có chữ viết và các nhóm thiểu số trong xã hội có chữ viết qua sự nghiên cứu di tích văn hóa vật chất. Trước khi khảo cổ học hiện đại xuất hiện vào thế kỷ 19, nghiên cứu đồ cổ là nền tảng ban đầu của bộ môn này và đóng vai trò chủ yếu trong bảo tồn tạo tác lịch sử.^[221]

Địa chất học và các môn khoa học Trái Đất khác giúp sử gia hiểu được bối cảnh môi trường và các quá trình vật lý ảnh hưởng đến xã hội trong quá khứ, bao gồm điều kiện khí hậu, cảnh quan và hiện tượng tự nhiên.^[222] Di truyền học cung cấp thông tin then chốt về nguồn gốc tiến hóa của loài người, di dân, tổ tiên và biến đổi nhân khẩu học.^[223] Nhân loại học tìm hiểu văn hóa và hành vi của con người với các khía cạnh như cơ cấu xã hội, hệ tín ngưỡng và thực hành nghi lễ, mang đến cơ sở tri thức cho việc lý giải sự kiện lịch sử.^[224] Ngôn ngữ học lịch sử nghiên cứu sự phát triển của ngôn ngữ theo thời gian, có vai trò cần thiết khi cần diễn giải văn bản cổ đại và đồng thời cũng cung cấp thông tin về quy luật di dân và trao đổi văn hóa.^[225] Giới sử học còn sử dụng bằng chứng từ các lĩnh vực khác thuộc khoa học vật lý, khoa học sinh học và khoa học xã hội cùng với nhân văn học.^[226]

Do có liên quan đến ý thức hệ và bản sắc dân tộc, lịch sử có quan hệ gần gũi với chính trị và những lý thuyết lịch sử có thể tác động trực tiếp đến quyết định chính trị. Chẳng hạn, việc một nước cố gắng sáp nhập lãnh thổ của nước khác theo chủ nghĩa phục hồi lãnh thổ thường có nguyên nhân nằm ở các lý thuyết lịch sử cho rằng vùng lãnh thổ tranh chấp đó thuộc về nước đầu tiên trong quá khứ.^[227] Lịch sử cũng đóng vai trò trọng tâm ở cái gọi là tôn giáo lịch sử, vốn đặt nền tảng giáo lý của mình trên những sự kiện lịch sử. Ví dụ, Kitô giáo thường được phân loại là tôn giáo lịch sử do tập trung vào các sự kiện xoay quanh Chúa Giê-su.^[228] Lịch sử còn có liên hệ với nhiều lĩnh vực khác thông qua nghiên cứu về quá khứ của chính những lĩnh vực đó như lịch sử khoa học, toán học, triết học và nghệ thuật.^[229]

Remove ads

Xem thêm

Thuật ngữ lịch sử
Sơ lược lịch sử

Tham khảo

Loading content...

Liên kết ngoài

Loading content...

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads