Thể kỷ truyện

Thể kỷ truyện (phồn thể: 紀傳體; giản thể: 纪传体; bính âm: jì zhuàn tǐ) là một loại hình thức sách sử ở Đông Á. Trong đó, bản kỷ và liệt truyện là bộ phận chủ yếu (trục chính) trong khi dòng thời gian là trục ngang để phản ánh các sự kiện lịch sử.^[1] Thể kỷ truyện hình thành dựa trên hình thức ghi chép truyện ký (tiểu sử) cho mỗi nhân vật. Truyện ký của hoàng đế gọi là "Kỷ" (hay bản kỷ), của hoàng tộc, ngoại thích hay nhân vật bình thường thì gọi là "Truyện" (hay liệt truyện), chư hầu các nước (hoặc các gia tộc lớn) thì xưng "Thế gia", ghi chép chế độ, phong tục, kinh tế thì gọi là "Chí", "Ý", "Khảo" hoặc gọi chung là "Thư", sắp xếp lịch sử theo phương thức bảng biểu thì gọi là "Biểu".^[2] "Truyện" và "Kỷ" là hai bộ phận không thể thiếu trong hình thức này, vì vậy được gọi là "thể Kỷ Truyện".^[3]

Thể kỷ truyện bắt đầu xuất hiện ở trong Kinh Thư của Khổng Tử; tuy nhiên đến thời nhà Hán, Tư Mã Thiên chịu ảnh hưởng từ việc chép sử của Khổng Tử mới dần định hình bút pháp cho thể loại này.^[4] Sử ký của Tư Mã Thiên là bộ sách sử đầu tiên ở Trung Quốc biên soạn theo lối kỷ truyện. Có thể nói Tư Mã Thiên là người đã thiết lập ra thể lệ chép sử mới một cách hoàn chỉnh.^[5] Đông Lai Lữ Tổ Khiêm đời Tống khi bàn đến lịch sử đã nói: "Sử có hai thể: Thể biên niên, bắt đầu từ họ Tả, thể Kỷ truyện, bắt đầu từ Tư Mã Thiên".^[6][7]

Những bộ chính sử về sau của Trung Quốc như Nhị thập tứ sử hay Nhị thập ngũ sử đều dựa theo cách viết này để biên soạn. Không chỉ ở Trung Quốc, thể kỷ truyện còn trở thành khuôn mẫu cho việc ghi chép chính sử của các nước trong vùng văn hóa chữ Hán (gồm Triều Tiên, Hàn Quốc, Việt Nam, Nhật Bản). Những bộ sách sử như Tam quốc sử ký^[8] hay Cao Ly sử của Triều Tiên,^[9][10] Đại Nhật Bản sử của Nhật Bản,^[11] Đại Nam liệt truyện Tiền biên và Lê triều thông sử của Việt Nam đều bị ảnh hưởng rất lớn từ Sử ký và biên soạn theo thể kỷ truyện.^[12][13]

Sách sử viết theo thể kỷ truyện

Trung Quốc

Theo thời kỳ

Tiền Tần

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển	Ghi chú	Nguồn
Gốc	Hán Việt
殷商史記	Ân Thương sử ký	Dân quốc	Nghiêm Nhất Bình	20 quyển	[a]	[14]
春秋紀傳	Xuân Thu kỷ truyện	Nhà Thanh	Lý Phượng Sô	51 quyển	[b]	[15]

Nhà Tần

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển	Ghi chú	Nguồn
Gốc	Hán Việt
秦集史	Tần tập sử	Cận đại	Mã Phi Bách	82 thiên (chia làm 147 thiên)	[c]	[16]
秦史	Tần sử	Hiện đại	Vương Cừ Thường	53 quyển	[d]	[17]

Nhà Hán

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển		Ghi chú	Nguồn
Gốc	Hán Việt			Gốc	Nay
太史公書後傳	Thái sử công thư hậu truyện	Đông Hán	Ban Bưu	65		[e]	[18]
漢書	Hán thư	Đông Hán	Ban Cố	100	120	[f]	[19]
東觀漢記	Đông Quán Hán ký	Đông Hán	Lưu Trân	143	22	[g]	[20]
後漢書	Hậu Hán thư	Đông Ngô	Tạ Thừa	130	8	[g]	[21]
後漢記	Hậu Hán thư	Đông Ngô	Tiết Oánh	100	1	[g]	[22]
續漢書	Tục Hán thư	Tây Tấn	Tư Mã Bưu	83	5	[g][h]	[23]
漢後書	Hán hậu thư	Tây Tấn	Hoa Kiệu	97	3	[g][i]	[24]
後漢書	Hậu Hán thư	Đông Tấn	Tạ Trầm	122	1	[g]	[25]
後漢南記	Hậu Hán nam ký	Đông Tấn	Trương Oánh	55	1	[g]	[26]
後漢書	Hậu Hán thư	Đông Tấn	Viên Sơn Tùng	100	4	[g]	[27]
後漢書	Hậu Hán thư	Lưu Tống	Lưu Nghĩa Khánh	55		[g]
後漢書	Hậu Hán thư	Lưu Tống	Phạm Diệp	90	100	[j]
後漢書	Hậu Hán thư	Nhà Lương	Tiêu Tử Hiển	100		[g]
後漢書	Hậu Hán thư	Nhà Thanh	Vương Đình Xán	14	14

Tam Quốc

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển		Ghi chú	Nguồn
Gốc	Hán Việt			Gốc	Nay
魏略	Ngụy lược	Tào Ngụy	Ngư Hoạn	50	25
魏書	Ngụy thư	Tào Ngụy	Vương Trầm	48			[28]
魏書	Ngụy thư	Tào Ngụy	Hạ Hầu Trạm
吳書	Ngô thư	Đông Ngô	Vi Chiêu	55			[28]
三國志	Tam quốc chí	Tây Tấn	Trần Thọ	66	65	[k]
續後漢書	Tục Hậu Hán thư	Nhà Tống	Tiêu Thường	44	44	[l][m]
修改三國志	Tu cải Tam quốc chí	Nhà Tống	Lý Kỷ	69		[g]
蜀漢書	Thục Hán thư	Nhà Tống	Ông Tái	Không rõ		[n][g]
蜀漢書	Thục Hán thư	Nhà Tống	Trịnh Hùng Phi	Không rõ		[n][g]
續後漢書	Tục Hậu Hán thư	Nhà Nguyên	Hách Kinh	130	130	[n][o]
續後漢書	Tục Hậu Hán thư	Nhà Nguyên	Trương Xu	63		[p][n][g]
季漢書	Quý Hán thư	Nhà Minh	Tạ Bệ	56		[l][q]
續後漢書	Tục Hậu Hán thư	Nhà Minh	Lữ Thượng Kiệm	60		[l]
季漢書	Quý Hán thư	Nhà Thanh	Chương Đào	90	90	[l]
季漢書	Quý Hán thư	Nhà Thanh	Thang Thành Liệt	64	64	[l]

Nhà Tấn

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển		Ghi chú	Nguồn
Gốc	Hán Việt			Gốc	Nay
晉書	Tấn thư	Đông Tấn	Vương Ẩn	93	11	[r]	[28][29][30]
晉書	Tấn thư	Đông Tấn	Ngu Dự	44	1		[28][30][31]
晉書	Tấn thư	Đông Tấn	Chu Phượng	14	1		[28][30]
晉中興書	Tấn trung hưng thư	Lưu Tống	Hà Pháp Tịnh	78	7		[30][32]
晉書	Tấn thư	Lưu Tống	Tạ Linh Vận	36	1		[30][32]
晉書	Tấn thư	Nam Tề	Tang Vinh Tự	110	18		[30][32]
晉書	Tấn thư	Nhà Lương	Tiêu Tử Vân	102	1		[30][32]
晉史草	Tấn sử thảo	Nhà Lương	Tiêu Tử Hiển	30	1		[30][32]
晉書	Tấn thư	Nhà Lương	Thẩm Ước	111	1		[30][32]
晉書	Tấn thư	Nhà Lương	Trịnh Trung	7			[33]
東晉新書	Đông Tấn tân thư	Nhà Lương	Dữu Tiện	7
晉書	Tấn thư	Nhà Đường	Hứa Kính Tông	130			[34]
晉書	Tấn thư	Nhà Đường	Phòng Huyền Linh	132	130	[s]
晉略	Tấn lược	Nhà Đường	Chu Tể	66	66	[t]
晉記	Tấn ký	Nhà Đường	Quách Luân	68	68	[u]

Triều Tiên

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển		Ghi chú	Nguồn
Gốc	Hán Việt			Gốc	Nay
삼국사기	Tam quốc sử ký	Vương thị Cao Ly	Kim Phú Thức	50	50	[v]	[35]
고려사	Cao Ly sử	Lý thị Triều Tiên	Trịnh Lân Chỉ	137	137	[w]	[36]

Nhật Bản

Tên		Thời kỳ	Tác giả	Số quyển		Ghi chú	Nguồn
Chữ Hán	Hán Việt			Gốc	Nay
大日本史	Đại Nhật Bản sử	Thời kỳ Edo	Tokugawa Mitsukuni	397	397	[x]	[37]
盈筐录	Doanh khuông lục	Thời kỳ Edo	Masahide Komiyama		400
日本史记	Nhật Bản sử ký	Thời kỳ Minh Trị	Kondō Heijō
续日本史	Tục Nhật Bản sử	Thời kỳ Minh Trị	Isshiki Shigeki
大日本野史	Đại Nhật Bản dã sử
日本史记	Nhật Bản sử ký
南山史	Nam Sơn sử		Katayama Heizaburō		30

Ghi chú

1. Viết về nhà Ân Thương.
2. Viết về thời Xuân Thu, thay đổi Biên niên sử Xuân Thu sang thể kỷ truyện.
3. Gồm: 20 thiên về quốc quân, 25 thiên (thực tế là 89) về nhân vật, 22 (thực tế là 23) thiên chí, 15 thiên biểu
4. Ban đầu gồm: 6 bản kỷ, 4 biểu, 8 khảo, 35 quyển liệt truyện và 1 quyển lời mở đầu.
   Hiện nay thiếu 3 biểu và 5 khảo, 2 khảo chưa hoàn thành, 1 khảo không trọn vẹn, 1 mở đầu thất truyền
5. Bổ sung Sử ký, nay đã thất truyền.
6. Ban đầu gồm 10 kỷ, 8 biểu, 12 khảo, 70 liệt truyện. Nay phân làm 13 kỷ, 10 biểu, 18 chí, 79 liệt truyện.
7. Đã thất truyền
8. Ban đầu có 9 quyển đế kỷ, 8 chí, 65 liệt truyện, 1 quyển tự thiên. 8 chí chia làm 30 quyển phát hành độc lập.
9. Ban đầu có 12 quyển đế kỷ, 2 quyển hoàng hậu kỷ, 70 quyển liệt truyện, 3 quyển phổ.
10. Ban đầu gồm 10 quyển đế kỷ, 80 quyển liệt truyện. Nay chia làm 12 quyển đế kỷ, 88 quyển liệt truyện
11. Gồm 30 quyển Ngụy chí, 15 quyển Thục chí và 20 quyển Ngô Chí. 1 quyển lời tựa nay đã thất truyền.
12. Ghi chép lịch sử thời Tam Quốc, lấy Thục Hán là triều đại chính thống.
13. Bao gồm 2 quyển đế kỷ, 2 liệt biểu, 19 liệt truyện, 12 quyển về nhà Ngô, 9 quyển về nhà Ngụy.
14. Lấy Thục Hán là triều đại chính thống.
15. Gồm 1 quyển niên biểu, 2 quyển đế kỷ, 104 quyển liệt truyện, 23 quyển lục.
16. Còn có tên là "Khan định Tam Quốc chí".
17. Bao gồm 3 quyển bản kỷ chép từ Hán Hiến Đế đến Hán Thiếu Đế; các quan lại nhà Hán là nội truyện, Ngô, Ngụy đều xếp vào thế gia, quan lại Ngô Ngụy xếp vào ngoại truyện.
18. Đã thất truyền, chỉ còn một phần nhỏ trong bộ sưu tập của Thang Cầu.
19. Ban đầu gồm 10 quyển đế kỷ, 20 quyển chí, 70 quyển liệt truyện, 30 quyển tái ký, tự lệ và mục lục mỗi loại 1 quyển. Nay tự lệ và mục lục đã thất truyền.
20. Bao gồm: 6 kỷ, 5 biểu, 36 liệt truyện, 11 quốc truyện, 1 hối truyện, 1 tự mục.
21. Bao gồm: 1 quyển thế hệ, 3 bản kỷ, 1 nội kỷ, 8 chí, 41 liệt truyện, 14 mục lục về 16 nước
22. Chép về thời Tam Quốc của Triều Tiên gồm: Cao Câu Ly, Bách Tế và Tân La.
23. Gồm 46 quyển thế gia, 39 quyển chí, 2 quyển biểu, 50 quyển liệt truyện và 2 quyển mục lục.
24. Bao gồm 73 quyển bản kỷ, 170 quyển liệt truyện, 126 quyển chí, 28 quyển biểu và 5 quyển phụ lục.