Materie

Materie es 't materioal woaruut dat olles bestoat. Materie èt e bepoalde massa en meestol ook e volume. Olles woa da je keunn ankommn, da je keunn proevn of riekn es materie.

Dat artikel es geschreevn in 't Zuudôostelik West-Vlams.

---

Voorbeeldn van materie

• metoal es materie
• lucht es materie
• woater es materie
• papier es materie
• d'eirde es gemakt van materie
• de zunne es gemakt van materie

Gin materie

• hitte es gin materie, dat es plasma
• lucht (van e lampe) es gin materie
• geluud es gin materie, dat zyn trilliengn in de lucht

Woaruut bestoat materie?

Materie bestoat uut klene deeltjes. De meeste materie bestoat uut deeltjes da we atoomn noemn. Atoomn bestoan up under beurt uut nog klindere subatomaire deeltjes.

De materie in de zunne en in de ionosfeer (dat es e loage oge in 'n atmosfeer) bestoat uut ioonn. Ioonn zyn stikkn van atoomn, of zyn atoomn die etwod meer èn dan geweune atoomn.

Toestandn van materie

Materie kut in verschillige toestandn bestoan:

• vaste stoffe
  • vaste stoffn oundn under vorm
  • etwod da vaste es, beweegt nie gauwe oe je d'r tegen duwt
  • steenn, out en ys zyn vaste stoffn
• vloeistoffe
  • vloeistoffn neemn de vorm an woarin dan ze zittn
  • vloeistoffn bewegen gemakkelik oe je d'r tegen duwt
  • woater, lava en olles da je kut drienkn zyn vloeistoffn
• goaze
  • goazn neemn ook de vorm an woarin dan ze zittn
  • goazn bewegen styf gemakkelik oe je d'r tegen duwt of bloast
  • 'n atmosfeer bestoat uut goazn
  • stoom es e goaze

Vloeistoffn en goazn zyn vloeiboar. 't Verschil tusschn vloeistoffn en goazn es da vloeistoffn en uppervlakte èn.

Woater es e specioale materie. Ollene woater kut zowel vloeiboar, vaste of gasvormig zyn. Dat es by gin een ander materioal 't gevol.

Eigenschappn van materie

Materie èt nen eigenschap da me massa noemn. Lucht (van e lampe) en geluud èn gin massa.

Materie trekt andere materie an. Die force noemn we antrekkiengskracht. Lucht (van e lampe) es gin materie, moa de bewegienge van lucht ofkomstig van byv. e sterre keun je verandern lik of dat et materie wos. Einstein ad da voorspeld nog voor da datte 'n eestn kee g'observeerd èt gewist. Lucht gedroagt em lik golvn moar in sommigste specioale gevalln gedroagt et em lik of dat et uut deeltjes bestound.

In de twintigste eeuwe èn z'ountdekt da materie kut ommegezet zyn in energie, en energie in materie. Zo keun je mè e styf kleen bitje materie gigantisch veel energie vrymoakn. Atoombommn zyn up da principe gebaseerd.

Toestandsveranderiengn van materie

Materie kun je van 'n een toestand ommezettn in nen andern. Da kun j'up verschillige maniern doen, lik deur de temperateure of et volume van de materie te verandern.

Voorbeeldn van toestandsveranderiengn

• Oe woater koud genoeg komt, verandert et in ys.
• Oe je woater in ne pot upwarmt, goat er en deel verandern in woaterdamp (stoom).

Noamn van toestandsveranderiengn

• De veranderienge van vaste stoffe in vloeistoffe noemt smelkn.
• De veranderienge van vloeistoffe in vaste stoffe noemt stolln of bevriezn.
• De veranderienge van vloeistoffe in goaze noemt verdampn.
• De veranderienge van goaze in vloeistoffe noemt condenseern.
• De veranderienge van vaste stoffe in goaze noemt sublimeern.
• De veranderienge van goaze in vaste stoffe noemt ook sublimeern.

Dounkere materie

Nen specioaln vorm van materie es zwarte of dounkere materie. Dounkere materie komt voorn in't eelal. 't Weirdt veroorzoakt deur en enorme massa die olles antrekt, zels et licht. Doardeure kan dounkere materie niet rechtstreeks gezien weirdn vanip de eirde. Ze leidt tot de bekende zwarte goatn.

Externe koppelienge

• MIT makt nieuwe toestandn van materie