ფინეთი

ფინეთი (ფინ. Suomi^ⓘ ˈsuo̯mi; შვედ. Finland ˈfinlɑnd) ოფიციალურო ფინეთიშ რესპუბლიკა (ფინ. Suomen tasavalta; შვედ. Republiken Finland; არძაშ მორჩქილა^{ⓘ[კომ. 1]} — სკანდინავიური სახენწჷფო ევროპაშ ოორუეშე. ოორუე-ბჟადალშე უხურგანს შვედეთი, ოორუეშე — ნორვეგია დო ბჟაეიოლშე — რუსეთი, თაშნეშე ბჟადალშე ომძღჷ ბოტნიაშ ჸუჯი დო ობჟათეშე — ფინეთიშ ჸუჯი, ესტონეთიშ აწმარინეთ. ფინეთიშ მახორობაშ მუდანობა რე 5.6 მილიონი.^[3] ნანანოღა დო უკაბეტაში ნოღა რე ჰელსინკი. ქიანაშ მახოროაბშ უმენტაშობა ეთნიკურო ფინალი რე. ოფიციალური ნინეფი — ფინური დო შვედური; მახორობაშ 84.1 პროცენტი რაგადანს ფინურ ნინაშა მუჭოთ ოდაბადური ნინან დო 5.1 პროცენტი მუჭოთ მაჟირა ნინან.^[4] ფინეთიშ კლიმატი იძანძჷ ობჟათეშე ლამე კონტინენტურით დო ოორუეშე — ბორეალურით . სქირონაშ ჟინპიჯი წჷმორინაფილი რე ბორეალური ტყალეფიშ ბიომათ, 180,000-შე უმოსი რეგისტრირებული ტობათ.^[5][6]

ფინეთიშ რესპუბლიკა ფინ. Suomen tasavalta შვედ. Republiken Finland ფინეთი
ჰიმნი:  ფინ. Maamme შვედ. Vårt land (მარგ. „ჩქინი დიხა“)
ფინეთიშ ორენი
ნანანოღა (დო უკაბეტაში ნოღა)		ჰელსინკი 16,24.93333316°00′ ოორ. გ. 24°56′ ელ. გ.
ოფიციალური ნინა(ეფი)		ფინური, შვედური
რელიგია		64.2% ქირსიანობა 62.2% ლუთერანიზმი 1.0% მართმადიდებელობა 1.0% შხვა ქირსიანეფი 34.9% ვა რელიგიური 2.0% შხვა
თარობა		უნიტარული საპარლამენტო რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	ალექსანდერ სტუბი
-	პრემიერ-მინისტრი	პეტერი ორპო
ფართობი
-	გვალო	338,145 კმ2 (65-ა)
-	წყარი (%)	9.71 (2015)[1]
მახორობა
-	2024 ფასებათ	5,635,971 (114-ა)
-	მეჭედალა	18.4 ად/კმ2 (213-ა)
ედპ (ჸუპ)		2024 ფასებათ
-	გვალო	$361.312 მილიარდი[2] (59-ა)
-	ართ მახორუშე	$64,657 (24-ა)
აგი (2023)		0.948 (12-ა)
ვალუტა		ევრო (€) (EUR)
ბორჯიშ ორტყაფუ		+2
-	ზარხულიშ (DST)	+3 (UTC)
ქიანაშ კოდი		FI
Internet TLD		.fi, .axა, .euბ
ოტელეფონე კოდი		+358
ა დომენი .ax გჷმირინუაფუ ალანდიშ კოკეფს.

ფინეთი პირველაშე დოხორელი რდჷ მეხოლაფირო ჯვ. წ. 9000 წანას, ეკონია გოჸინუაშ ეპოქაშ უკული.^[7] ქუაშ ხანს გიჭყჷ შხვადოშხვა კულტურაქ, ნამუეფსჷთ ართიანშე გინორთელი კერამიკაშ სტილეფი უღჷდეს. ბრონზეშ დო რკინაშ ხანეფს ურთიართობეფი მიშჷ ფენოსკანდიაშ დო ბალტიაშ რეგიონიშ შხვა კულტურეფწკჷმა.^[8] XIII ოშწანურაშ დალიაშე ოორუეშ ჯვაროსანული ლაშქუაშ შედეგო ფინეთიქ შვედეთიშ აკოდგინალუაშა გენშართჷ. 1809 წანას, ფინეთიშ ლჷმაშ შედეგო, ფინეთიქ გეგშერთჷ შვედეთშე დო გჷნირთუ ავტონომიური კაბეტი სათაროთ რუსეთიშ იმპერიაშ აკოდგინალუას. თე პერიოდის ფინური ხელუანობაქ გოპეულუ დო ზოხორინალაშ ყარაფიქ ნძალეფიშ მოკათინაფა ქჷდიჭყუ. ფინეთიქ ევროპას პირველი ტერიტორიათ გჷნირთუ, ნამუქჷთ 1906 წანა, საარძო ხონარიშ მეჩამა მიშეღჷნ დო მოსოფელს პირველი ტერიტორია რე, ნამუქჷთ არძა ძინათებული მახორობას სახენწჷფო მოღალური პოსტეფშა კალიშრღვაფაშ ნება მეჩჷნ.^{[9][კომ. 2]} 1917 წანაშ რუსეთიშ რევოლუციაშ უკული, ფინეთიქ გეგმაცხადჷ ზოხორინალა. გეჸვენჯი წანას ფიენთის ქიდიჭყჷ ომენოღალე ლჷმაქ, ნამუსჷთ გინორძგუეს ჩეეფქ. 1919 წანას დოდასურაფილქ იჸუ ფინეთის რესოპუბლიკაშ სტატუსიქ. მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმაშ გაწეობას, ფინეთი იბურჯუდჷ სხუნუეფიშ რსხუშ სააწმარენჯოთ ზოთონჯიშ ლჷმას დო სხუნუეფიშ რსხუ-ფიენთიშ ლჷმას, თაშნეშე ნაცისტური გერმანიაშ სააწმარენჯოთ ლაპლანდიაშ ლჷმას. შედეო ქიანა მიოდინუ დორხველი ტერიტორიეფიშ ნორთი, სხუნუეფიშ რსხუშ ორგებაშეთ, მარა ქალიტჷ დემოკრატია დო ზოხორინალა.

1950-იან წანეფშახ, ფინეთი უმენტაშო რდჷ აგრარული ქიანათ. მაჟირა მოსოფელიშ ლჷმაშ უკული, ქიანაქ უწაიათ ინდუსტრიებულო გჷნირთუ დო სკანდინავიური მოდელით გაჭყჷ საარძო ჯგირობაუშ სახენწჷფო წუმოძინელი ეკონომიკათ. თექ გჷმიჭანუ ქიანაშ საარძო გოპეულუა დო ართ შური მახორუშა მაღალი მიშნაველიშ ძინაქ.^[10] რგილი ლჷმაშ გოძვენას, ფიენთი ოფიციალურო გეჸუნდჷ ნეიტრალიტეტიშ პოლიტიკას. თიშ უკული, 1995 წანას ქიანაქ ევროპაშ რსხუს ქაკათჷ, 1999 წანას — ევროზონას, რუსეთიშ უკრაინაშა მინოკათუაშ უკული, 2023 წანას ქაკათჷ ნატო-ს. ფინეთი ანდა ერეფოშქაშე ორგანიზაციაშ მაკათური რე, თინეფს შქას: სკანდინავიური სხუნუ, შენგენიშ ზონა დო ეკონომკური წოროხანდაშ დო წუმოძინაშ ორგანიზაცია (OECD). ქიანა ოძირანს გილნაკერზეფი ერუანული ეფექტურობაშ მაღალი მაძირაფალეფს, თინეფს შქას გონათუაშ, ეკონომიკური კონკურენტმოღელობაშ, ომენოღალე დუდიშლეფიშ, რინშ ხარისხ იშ დო ადამიერული პოტენციალიშ წუმოძინაშჸურე.^{[11][12][13][14]}

ეტიმოლოგია

• ოფიციალურო - მარგალურო ფინეთიშ რესპუბლიკა.
• ფინურო - Suomi; Suomen tasavalta.
• შვედურო - Republiken Finland.
• ეტიმოლოგია - შილებე მიშას გერმანიკული Fennland-იშე, მუთ „გილმაქარქაშეეფს“ (ქორთ. „მოხეტიალეები“) ოკო ჯოხოდას. ნაციონალურ ფორმას (Suomi) უკავშირენა ბალტიურ ჯინჯის, ნამუშ შანულობა რე „დიხა, ქიანა.“

გეოგრაფია დო ორთა

• ფართობი: 337.032 კვ.კმ.
• ორთა: უმაღალაში კონკა ჰალტი 1.328 მ; წყარმალი - კემიოკი 483 კმ; ტობეფი - (კვ.კმ) - დიდი საიმაა 4.377, ინარი 1.102, პაიანე 1.054; კოკეფი (კვ.კმ) - სოისალო 1.638, ალანდი 685, კემი 524, ჰაილუოტო, ვალგრუნდი; კლიმატი - კონტინენტური, სუბპოლარული.
• ორთაშობური პიჯალეფი - ოკიდალი ჯა-ტყა, ლინჯი, ვარჩხილი, თუთა (ელემენტი), რკინაშ მადანი.

სახენწჷფო

• პოლიტიკური სისტემა - რესპუბლიკა.
• სახენწჷფოშ მადუდური - პრეზიდენტი ტარია ჰალონენი (Tarja HALONEN, 2000).
• თარობაშ მადუდური - პრემიერ-მინისტრი მატი ვანჰანენი.
• კანონიშდუმადვალუ ორგანო - ართპალატამი პარლამენტი - ედუსკუნტა (200 მაკათური).
• ადმინისტრაციული დორთუალა - 19 რეგიონი დო ალანდიშ კოკეფიშ ავტონომიური რეგიონი.

დემოგრაფია

• მახორობა - 5,333,496 (2009), თენეფშე 93% ფინარეფი, 6% შვედეფი.
• ოფიციალური ნინეფი - ფინური დო შვედური.
• რელიგია - ევანგელურ-ლუთერანული მიმალობაშ პროტესტანტიზმი - 92%.
• ნოღეფი - (ვითოში) - ჰელსინკი (583, აგლომ. - 1.163), ესპოო (230), ტამპერე (201), ვანტაა (190), ტურკუ (178), ოულუ (125).

მონძეობა

• ჰელსინკი - ოხვამე, სენატი, რუსული ოხვამე (არძა XIX ოშწანურა).
• ტამპერე - XX ოშწანურაშ ოხვამე.
• ჯვეში რაუმა, სუომენლინაშ ოზუღე ჯიხაზურგა (XVIII ოშწანურა).
• ფინური ეპოსი - კალევალა (1835-36).
• ოლაფსბორგი - გვიანი შქა ოშწანურეფიშ ჯიხაზურგა. ეგაფილი რე 1475 წანას.

რესურსეფი ინტერნეტის

• This is Finland – Official English-language online portal on Finland (administered by the Ministry for Foreign Affairs).
• Finland Chiefs of State and Cabinet Members Archived 2009-10-26 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. , CIA Publications
• Finland at University of Colorado at Boulder Libraries Government Publications

კომენტარეფი

1. "ფინეთიშ რესპუბლიკა", ვარ-და ფინურო ფინ. Suomen tasavalta, შვედურო — შვედ. Republiken Finland დო საამურო — ოორ.საამ. Suoma dásseváldi — გჷნძე პროტოკოლური ჯოხო რე, ნამუთ კანონით ვა რე გოთანჯილი. ქიანაშ კანონდვალა აღიარენს ხვალე კუნტა ჯოხოდვალას.
2. ფინეთიქ მოსოფელს პირველი ქიანათ გჷნრითუ, ნამუქჷთ 1906 წანას არძა (ძინათებული) მენმოღალეს რსული ოგიშაგორუე ნება მეჩჷნ, ანუ ხონარიშ მეჩამაშ დო სახენწჷფო მოღალური პოსტეფშა კალიშრღვაფაშ ნებეფი. ახალი ზელანდიაქ მოსოფელს პირველი ქაიანთ გჷნირთუ, ნამუქჷთ 1893 წანას, არძა (ძინათებული) მენმოღალეს ხონარიშ მეჩამაშ ნება მეჩჷნ, მარა 1919 წანაშახ ოსურეფს ვაუღჷდეს ახალი ზელანდიაშ კანონმადვალუ ორგანოშა კალიშრღვაფაშ ნებეფი.