土谢图汗部

土谢图汗部（蒙古语：ᠲᠦᠰᠢᠶᠡᠲᠦ
ᠬᠠᠨ
ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ，西里尔字母：Түшээт хан аймаг），一作图什业图汗部^[1]，又称喀尔喀后路、汗阿林盟（蒙古语：ᠬᠠᠨ
ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠶ᠋ᠢᠨ
ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ，西里尔字母：Хан уулын чуулган），简称土盟、图盟，是清代喀尔喀蒙古四部落之首。康熙三十年（1691年）置。1911年外蒙古独立后被博克多汗国沿用。1923年，更名为“博格多汗乌拉省”^[2][3]（蒙古语：Богд Хан уулын аймаг）。其地大致相当于今蒙古国中央省、色楞格省、布尔干省、达尔汗乌拉省、鄂尔浑省、中戈壁省，以及前杭爱省、南戈壁省、东戈壁省的一部分地区。

土谢图汗部在乌里雅苏台将军辖区的位置（1820年）

沿革

明代后期，成吉思汗十一世孙达延汗游牧于杭爱山一带。其第十一子格哷森札札赉尔珲台吉所部号曰“喀尔喀”，分为左右两翼，共七旗。格哷森扎札赉尔珲第三子诺诺和掌管喀尔喀左翼，诺诺和长子阿巴岱到土默特万户觐见三世达赖并学习佛经，回到漠北蒙古后号称“斡齐赖赛因汗”。阿巴岱之子额列克号曰“墨尔根汗”。额列克长子衮布始称“土谢图汗”，与车臣汗、札萨克图汗并称“喀尔喀三汗”。清崇德三年（1638年），衮布遣使入贡。皇太极命喀尔喀三部每年进献一匹白驼与八匹白马，谓之“九白”之贡。

出征噶尔丹之役中克鲁伦河畔的清兵营帐

康熙二十七年（1688年），卫拉特蒙古准噶尔部大举进攻喀尔喀部，衮布之子察珲多尔济率土谢图汗部内附，被清廷安置于苏尼特地界（今内蒙古苏尼特左旗、右旗一带）。康熙三十年（1691年），置土谢图汗部，废“诺颜”、“济农”等蒙古旧官职名号，封以王、贝勒、贝子、辅国公等爵。依内蒙古之例，改行札萨克制。次年（1692年）五月，改喀尔喀左、右两翼为三路，以土谢图汗部为喀尔喀北路，编为十七旗^[4]：

• 中旗
• 左翼中旗
• 右翼中旗
• 中左旗
• 中右旗
• 中前旗
• 中后旗
• 左翼左旗
• 右翼左旗
• 左翼右旗
• 右翼右旗
• 左翼前旗
• 右翼前旗
• 左翼后旗
• 右翼后旗
• 左翼下旗
• 右翼下旗

雍正初年，土谢图汗部已增至三十七旗。雍正九年（1731年），析土谢图汗部西十九旗置赛音诺颜部。土谢图汗部余十八旗，改称喀尔喀后路。乾隆以后，增至二十旗。其地东至肯特山与车臣汗部为邻，西至翁金河与赛音诺颜部为邻，西北至唐努乌梁海，南至戈壁与茂明安、苏尼特、四子部落等旗为邻，北至楚库河与俄罗斯接壤。诸旗会盟于土拉河以南之汗山（在今乌兰巴托南），满语称山为“阿林”（满语：ᠠᠯᡳᠨ，穆麟德转写：Alin^[5]），故称汗阿林盟。

• 土谢图汗旗^[6]
• 土谢图汗部右翼左旗
• 土谢图汗部中右旗
• 土谢图汗部左翼中旗
• 土谢图汗部中旗
• 土谢图汗部左翼前旗
• 土谢图汗部右翼右旗
• 土谢图汗部右翼左末旗
• 土谢图汗部左翼末旗，以上九旗为康熙三十一年（1692年）置
• 土谢图汗部左翼后旗，康熙三十二年（1693年）置
• 土谢图汗部中左翼末旗，康熙三十三年（1694年）置
• 土谢图汗部右翼右末次旗，康熙三十五年（1696年）置
• 土谢图汗部左翼右末旗，康熙三十六年（1697年）置
• 土谢图汗部左翼左中末旗，康熙五十年（1711年）置
• 土谢图汗部中右末旗，康熙五十八年（1719年）置
• 土谢图汗部中次旗，康熙五十八年置
• 土谢图汗部右翼左后旗，雍正八年（1730年）置
• 土谢图汗部右翼右末旗，雍正九年置
• 土谢图汗部左翼中左旗，雍正十年置
• 土谢图汗部中左旗，乾隆二十三年（1758年）置

清末土谢图汗那逊绰克图

宣统三年（1911年）武昌起义，清朝统治开始瓦解。11月，土谢图汗部亲王杭达多尔济在俄罗斯的支持下拥立八世哲布尊丹巴为“博格多汗”，宣布外蒙古独立，但博克多汗国依旧沿袭清代的盟旗制度。1915年恰克图条约签订后，外蒙古取消独立，改为自治，北洋政府置“库伦都护使”，驻扎库伦办事。1919年北洋军占领外蒙古，北洋政府以徐树铮为西北筹边使兼西北边防总司令。

1921年蒙古革命后，北洋军被驱逐出境，蒙古人民党上台执政，外蒙古封建王公和盟旗体制被废除。1923年，蒙古人民党当局依据山川河流对全国省、县进行改名，“土谢图汗艾马克”更名为“博格多汗乌拉省”（蒙古语：Богд Хан уулын аймаг）。^[3]1931年行政区划变更，在博格多汗乌拉省的基础上设立色楞格省、中央省、东戈壁省、南戈壁省。1938年设立布尔干省。1942年设立中戈壁省。1994年设立达尔汗乌拉省和鄂尔浑省。此外，今日前杭爱省和后杭爱省的部分地区曾属于土谢图汗艾马克。^[7]

中华民国方面，国民政府于1928年名义上设置蒙古地方，将土谢图汗部划为汗阿林盟，直至1946年正式承认其独立，汗阿林盟在法理上仍为中华民国领土。

重要城镇

• 库伦城，位于土谢图汗中旗，为库伦办事大臣及哲布尊丹巴呼图克图驻地。
• 买卖城，中俄贸易边镇，又称南恰克图。在中左翼末旗。
• 鄂尔坤，鄂尔浑之异译，为清军驻扎、屯田之地。在土谢图汗旗。
• 额尔德尼召，汉名为光显寺，在土谢图汗旗。额驸策棱大破准噶尔军小策凌敦多布之地。

土谢图汗部下属的旗

土谢图汗部下属以下的旗：^[3]

清代旗名	博克多汗时期旗名	设立时间	始封者	下属苏木数	备注
喀尔喀后路汗阿林盟左翼末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын адгийн хошуу	阿其图扎萨克旗 Ачит засгийн хошуу	1691	一等台吉车陵 тэргүүн зэргийн тайж Цэрэн	1	[8]
喀尔喀后路汗阿林盟右翼右末次旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу	阿海扎萨克旗 Ахай засгийн хошуу	1696	一等台吉青多尔济 тэргүүн зэргийн тайж Чиндорж	1.5	[9]
喀尔喀后路汗阿林盟右翼左末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн адгийн хошуу	巴特尔扎萨克旗 Баатар засгийн хошуу	1691	辅国公锡布推 улсад туслагч гүн Шибтуй	1	[10]
喀尔喀后路汗阿林盟中旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад хошуу	达尔汗扎萨克旗 Дархан засгийн хошуу	1691	多罗郡王噶勒丹多尔济 төрийн жүн ван Галдандорж	4	[11]
喀尔喀后路汗阿林盟左翼右末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын баруун этгээдийн адгийн хошуу	岱青扎萨克旗 Дайчин засгийн хошуу	1697	一等台吉海木济克 тэргүүн зэргийн тайж Хаймчиг	5	[12]
喀尔喀后路汗阿林盟右翼右旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын баруун этгээдийн хошуу	达赖扎萨克旗 Далай засгийн хошуу	1691	一等台吉纳木扎尔 тэргүүн зэргийн тайж Намжил	1	[13]
喀尔喀后路汗阿林盟右翼左后旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн хойд хошуу	济农扎萨克旗 Жонон засгийн хошуу	1730	一等台吉彭楚克喇布坦 тэргүүн зэргийн тайж Пунцагравдан	1	[14]
喀尔喀后路汗阿林盟左翼前旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын өмнөд хошуу	毕西日勒图扎萨克旗 Бишрэлт засгийн хошуу	1691	一等台吉巴郎 тэргүүн зэргийн тайж Баран	4	[15]
喀尔喀后路汗阿林盟中右旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад дахь баруун этгээдийн хошуу	卓里克图扎萨克旗 Зоригт засгийн хошуу	1691	多罗贝勒西弟希里 төрийн бэйл Шидишири	3	[16]
喀尔喀后路汗阿林盟右翼右末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын баруун этгээдийн адгийн хошуу	伊勒登扎萨克旗 Илдэн засгийн хошуу	1731	一等台吉巴海 тэргүүн зэргийн тайж Бахай	1	[17]
喀尔喀后路汗阿林盟左翼中旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын дундад хошуу	墨尔根扎萨克旗 Мэргэн засгийн хошуу	1691	多罗郡王古禄西希 төрийн жүн ван Гүршихи	14	[18]
喀尔喀后路汗阿林盟中右末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад баруун этгээдийн адгийн хошуу	苏吉格图扎萨克旗 Сүжигт засгийн хошуу	1719	一等台吉策巴尔多尔济 тэргүүн зэргийн тайж Цэмбэлдорж	1	[19]
喀尔喀后路汗阿林盟左翼左中末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн дундад адгийн хошуу	车臣扎萨克旗 Сэцэн засгийн хошуу	1711	辅国公车林巴勒 улсад туслагч гүн Цэрэнбал	1	[20]
喀尔喀后路汗阿林盟左翼后旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын умард хошуу	土谢图扎萨克旗 Түшээт засгийн хошуу	1693	一等台吉李塔尔 тэргүүн зэргийн тайж Литар	4	[21]
喀尔喀后路汗阿林盟敖其来巴图土谢图汗旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы Очирай бат түшээт ханы хошуу	土谢图汗旗 Түшээт ханы хошуу	1691	敖其来赛音土谢图汗察珲多尔济 Очирай сайн түшээт хан Чахундорж	1 (另有乌梁海部族编为一个鄂托克)	[22]
喀尔喀后路汗阿林盟中左旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундадын зүүн этгээдийн хошуу	卫征扎萨克旗 Үйзэн засгийн хошуу	1758	一等台吉桑达克多尔济 тэргүүн зэргийн тайж Сандагдорж	1	[23]
喀尔喀后路汗阿林盟中次旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад дэд хошуу	朝克太扎萨克旗 Цогтой засгийн хошуу	1719	一等台吉成衮札布 тэргүүн зэргийн тайж Цэнгүнжав	1	[24]
喀尔喀后路汗阿林盟左翼中左旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы зүүн гарын дундад зүүн этгээдийн хошуу	伊泰扎萨克旗 Эетэй засгийн хошуу	1736	一等台吉苏德布 тэргүүн зэргийн тайж Сүндэв	1	[25]
喀尔喀后路汗阿林盟右翼左旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн хошуу	额尔德尼岱青扎萨克旗 Эрдэнэ дайчин засгийн хошуу	1691	一等台吉车木楚克纳木扎尔 тэргүүн зэрэг тайж Цэмцэгнамжил	7.5	[26]
喀尔喀后路汗阿林盟中左翼末旗 Халхын хойт замын Хан уулын чуулганы дундад зүүн адгийн хошуу	额尔德尼扎萨克旗 Эрдэнэ засгийн хошуу	1694	一等台吉车陵札布 тэргүүн зэрэг тайж Цэрэнжав	4	[27]
	伊拉衮巴图尔贝子旗 Ялгуун баатар бэйсийн хошуу	1918	伊拉衮巴图尔贝子苏米亚 Ялгуун баатар бэйс Сумъяа		1918年博克多汗国新设。[28]

职官

• 盟长、副盟长各一人。
• 副将军、参赞各一人。

每旗设札萨克协理台吉、管旗章京、副章京各一人。

诸旗共设佐领五十七人：中旗佐领四人、中右旗佐领三人、中左翼末旗佐领四人、左翼中旗佐领十四人、左翼前旗佐领二人、左翼后旗佐领四人、左翼右末旗佐领五人、右翼左旗佐领七人又半分佐领一人、右翼左后旗佐领二人、右翼右末次旗佐领一人又半分佐领一人，其余诸旗佐领各一人。^[29]每六佐领设参领一人，每佐领设骁骑校一人。

清廷在土谢图汗中旗的库伦和南恰克图派遣理藩院官员理事。

• 库伦办事大臣、帮办大臣各一人。帮办大臣以喀尔喀人充任，故称蒙古办事大臣。
• 理藩院驻恰克图办事司员一人。

封爵

爵二十有一：土谢图汗一人；扎萨克和硕亲王一人，由贝勒晋袭；附公品级一等台吉一人；扎萨克多罗郡王二人，一由贝勒晋袭；扎萨克固山贝子二人，一由郡王降袭，一由扎萨克台吉晋袭；扎萨克辅国公六人，三由扎萨克台吉晋袭；扎萨克一等台吉八人，一由贝子降袭。

大喇嘛哲布尊丹巴呼图克图一人，驻库伦。

土谢图汗世系

世代	名	年份	备注
第一代	衮布[30]	?－1655年
第二代	察珲多尔济	1655年－1699年	衮布子
第三代	敦多布多尔济	1700年－1702年	察珲多尔济之孙，噶勒丹多尔济子
第四代	多尔济额尔德尼阿海	1702年－1711年	察珲多尔济次子
第五代	旺札勒多尔济	1711年－1732年	多尔济额尔德尼阿海长子。康熙六十年（1721年）赐号“斡齐赖巴图土谢图汗”。
第六代	敦丹多尔济	1732年－1743年	旺札勒多尔济次子
第七代	敦多布多尔济	1744年－1745年	旺札勒多尔济第四子
第八代	延丕勒多尔济	1746年－1759年	旺札勒多尔济长子
第九代	车登多尔济	1759年－1793年、1794年－1816年	敦丹多尔济次子
第十代	敏珠尔多尔济	1793年－1794年	敦丹多尔济长子
第十一代	额依多布多尔济	1816年－1829年	车登多尔济子
第十二代	雅凌泰	1829年－1832年	额依多布多尔济子
第十三代	车林多尔济	1832年－1863年	雅凌泰弟
第十四代	那逊绰克图	1863年－1900年	车林多尔济子
第十五代	色囊依勒多尔济	1900年－1904年	那逊绰克图子
第十六代	达什尼玛	1904年－1912年	色囊依勒多尔济嗣子
第十七代	多尔济苏伦霍洛尔扎布（蒙古语：Доржсүрэнхоролжав）	1912年－1923年	达什尼玛子

相关条目

• 札萨克图汗部
• 车臣汗部
• 赛音诺颜部

注释及征引文献

1. 光绪《大清会典事例》卷九百六十四理藩院疆理
2. 苏联科学院、蒙古人民共和国科学委员会编，《蒙古人民共和国通史》下部第一编
3. Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР
4. 《平定朔漠方略》卷十二
5. 《清史稿》地理志
6. 以下置年见光绪《会典事例》卷九百六十九理藩院封爵外札萨克一
7. Түшээт хан аймаг. Монголын түүх. [2016]. （原始内容存档于2022-12-06）.
8. Ачит засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2021-10-19）.
9. Ахай засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2021-10-19）.
10. Баатар засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-06）.
11. Дархан засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2019-08-24）.
12. Дайчин засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2019-12-18）.
13. Далай засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-10）.
14. Жонон засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-10）.
15. Бишрэлт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2021-10-28）.
16. Зоригт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2019-08-25）.
17. Илдэн засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-09）.
18. Мэргэн засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2020-02-02）.
19. Сүжигт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2021-12-03）.
20. Сэцэн засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2024-02-28）.
21. Түшээт засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2019-09-23）.
22. Түшээт ханы хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2022-01-24）.
23. Үйзэн засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2021-10-22）.
24. Цогтой засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-06）.
25. Эетэй засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-10）.
26. Эрдэнэ дайчин засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2019-09-23）.
27. Эрдэнэ засгийн хошуу (Түшээт хан аймаг). [2024-05-02]. （原始内容存档于2019-08-24）.
28. Ялгуун баатар бэйсийн хошуу. [2024-05-02]. （原始内容存档于2023-06-09）.
29. 光绪《大清会典事例》卷九百七十六理藩院设官。《清史稿》作四十九佐领。
30. 以下见祁韵士《皇朝藩部要略》、光绪《会典事例》卷九百六十九理藩院封爵、《清史稿》藩部世表

延伸阅读

[编]

《清史稿/卷521》，出自赵尔巽《清史稿》

参考书目

• 光绪《钦定大清会典事例》，全国图书馆文献缩微复制中心影印殿本
• 《清史稿》，中华书局点校本
• 谭其骧等，1974，《中国历史地图集》，北京：中国地图出版社
• 祁韵士著，张穆改定，包文汉整理，1987，《清朝藩部要略稿本》，哈尔滨：黑龙江教育出版社