賽音諾顏部

賽音諾顏部（蒙古语：ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠨᠣᠶᠠᠨ
ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ，西里尔字母：Сайн ноён аймаг），亦作三音諾顏部、賽因諾顏部、賽盟，即喀爾喀中路，又稱齊齊爾里克盟（蒙古语：ᠴᠡᠴᠡᠷᠯᠢᠭ ᠦ᠋ᠨ
ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ，西里尔字母：Цэцэрлэгийн чуулган），是清代喀爾喀蒙古四部之一。雍正九年（1731年）置。1912年外蒙古獨立，賽音諾顏部旗親王被博克多汗國賜予汗號，此後賽音諾顏部更名為賽音諾顏汗部（蒙古語：Сайн ноён хан аймаг）。1923年10月，更名為“齊齊爾里克曼達爾省”^[1]（蒙古語：Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг）。其地大致相當於今蒙古國後杭愛省、巴彥洪戈爾省，以及前杭愛省、扎布汗省、南戈壁省的部分地區。

赛音诺颜部在乌里雅苏台将军辖区的位置（1820年）

沿革

賽音諾顏部原隸屬於土謝圖汗部。其先出自達延車臣汗之子格哷森札札赉尔。格哷森札札赉尔之子諾諾和掌管喀爾喀左翼，有五子。其長子阿巴岱為土謝圖汗部先祖；其第三子圖蒙肯，因排抑紅教（實為藏傳佛教觉囊派），護持黃教（格魯派），被達賴喇嘛授予賽音諾顏之號，地位相當於“汗”。賽音（蒙古语：ᠰᠠᠶᠢᠨ，西里尔字母：Сайн），蒙古语“好”之意；諾顏（蒙古语：ᠨᠣᠶᠠᠨ，西里尔字母：ноён），蒙古語“官長”之意。圖蒙肯次子丹津喇嘛又得到“諾門罕”稱號。清崇德三年（1638年）始遣使入貢。丹津喇嘛傳位於塔斯希布，塔斯希布傳位於善巴。

康熙二十七年（1688年），凖噶爾汗噶爾丹大舉入侵喀爾喀部，善巴率眾內附，被安置於烏喇特地界（今内蒙古烏拉特中旗、後旗）。康熙三十五年（1696年）封善巴為和碩親王，次年命善巴所部返回漠北的原駐牧地。雍正九年（1731年），因善巴之堂弟策棱（一作策凌）征討準噶爾有功，分土謝圖汗部西十九旗為賽音諾顏部，授策棱“喀爾喀大札薩克”。自此賽音諾顏部與土謝圖汗部、車臣汗部、札薩克圖汗部並列為喀爾喀四部之一，稱喀爾喀中路。乾隆三十一年（1766年），下詔准許善巴之曾孫諾爾布札布世襲賽音諾顏之封號。

雍正九年（1731年）分土謝圖汗部右翼中旗、中左末旗、右翼右後旗、中前旗、中左旗、中末旗、右翼中左旗、右翼末旗、右翼前旗、中後旗、左翼左旗、左翼右旗、左翼左末旗、右翼中末旗、右翼左末旗、右翼中右旗、右翼後旗、中後末旗、中右翼末旗共十九旗，置賽音諾顏部。乾隆以後增至二十二旗，含附屬於賽音諾顏部的額魯特部二旗（額魯特旗、額魯特前旗），東至博羅布爾哈蘇多歡，西至庫勒薩雅孛郭圖額金嶺，南至齊齊爾里克，北至齊老圖河。諸旗會盟於齊齊爾里克，故稱為齊齊爾里克盟。

• 賽音諾顏旗（原土謝圖汗部右翼中旗）
• 賽音諾顏部右翼右後旗
• 賽音諾顏部中左旗
• 賽音諾顏部中前旗
• 賽音諾顏部中末旗
• 賽音諾顏部右翼前旗
• 賽音諾顏部左翼左旗
• 賽音諾顏部右翼末旗
• 賽音諾顏部右翼後旗
• 賽音諾顏部左翼右旗，以上十旗為康熙三十一年（1692年）置
• 賽音諾顏部左翼左末旗，康熙三十五年（1696年）置
• 賽音諾顏部右翼中右旗，康熙三十五年置
• 賽音諾顏部中右翼末旗，康熙三十五年置
• 賽音諾顏部右翼左末旗，康熙三十六年置
• 賽音諾顏部右翼中左旗，康熙四十六年（1707年）置
• 賽音諾顏部中後末旗，康熙四十八年置
• 賽音諾顏部中後旗，康熙五十一年（1712年）置
• 賽音諾顏部右翼中末旗，康熙五十一年置
• 賽音諾顏部中左末旗，康熙六十年（1721年）置，即額駙策凌所領之旗。以上十九旗原屬土謝圖汗部。
• 賽音諾顏部右末旗，乾隆三年（1738年）置
• 賽音諾顏部中右旗，乾隆十六年（1751年）置
• 賽音諾顏部左翼中旗，乾隆二十四年（1759）置^[2]

1911年外蒙古獨立，博克多汗國依舊沿襲清代的盟旗制度。賽音諾顏旗和碩親王那木囊蘇倫因功被晉封為汗，此後賽音諾顏部改稱賽音諾顏汗部（蒙古语：ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠨᠣᠶᠠᠨ
ᠬᠠᠨ
ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ，西里尔字母：Сайн ноён хан аймаг），但北洋政府仍稱之為「三音諾顏部」。1919年，北洋軍佔領外蒙古。1921年蒙古革命後，北洋軍被驅逐出境，蒙古人民黨上臺執政，封建王公和盟旗体制被废除。1923年，蒙古人民黨當局依據山川河流對全國省、縣進行改名，“賽音諾顏汗艾马克”更名為“齊齊爾里克曼達爾烏勒省”（蒙古語：Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг）。1931年行政區劃變更，在齊齊爾里克曼達爾烏勒省的基礎上設立後杭愛省和前杭愛省。1942年，新設巴彥洪戈爾省。此外，扎布汗省、南戈壁省和庫蘇古爾省的少部份地區昔日也屬於齊齊爾里克曼達爾烏勒省。^[3]

中華民國方面，國民政府於1928年名義上設置蒙古地方，將三音諾顏部劃為齊齊爾里克盟，直至1946年正式承认其独立，齊齊爾里克盟在法理上仍為中華民國領土。

賽音諾顏部下屬的旗、沙畢

賽音諾顏部下屬以下的旗、沙畢（шавь，本意是“门徒”，指喇嘛门徒所属的封地）^[4]：

清代旗名	博克多汗時期旗名	設立時間	始封者	下屬蘇木數	備註
	哲布尊丹巴呼圖克圖的免徭役沙畢3個鄂拓克 Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
	札薩克圖汗部額爾德尼區扎薩克旗的後方牧養鄂拓克 Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны ар ширхтэн отог
	庫蘇古爾湖烏梁海後兩蘇木 Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
	札薩克圖汗部額爾德尼區扎薩克旗的前方牧養鄂拓克 Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
	庫蘇古爾湖烏梁海後兩蘇木 Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
	札薩克圖汗部額爾德尼區扎薩克旗的前方牧養鄂拓克 Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
	庫蘇古爾湖烏梁海前方兩蘇木 Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
	哈丹巴特爾親王旗 Хатан баатар Дархан чин вангийн хошуу	1918	哈丹巴特爾親王馬克思爾扎布 Хатан баатар Дархан чин ванМагсаржав		1918年新設[5]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад адгийн хошуу	伊特格濟圖扎薩克旗 Итгэмжит засгийн хошуу	1692	一等台吉阿哩雅 тэргүүн зэргийн тайж Арьяа	1	[6]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼後旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын умард хошуу	墨爾根扎薩克旗 Мэргэн засгийн хошуу	1692	一等台吉萨木济忒 тэргүүн зэргийн тайж Самжид	1	[7]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟左翼中旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын дундад хошуу	額爾克扎薩克旗 Эрх засгийн хошуу	1759	固山贝子齐旺多尔济 хошууны бэйс Цэвээндорж	1	[8]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼前旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын өмнөд хошуу	薩魯勒扎薩克旗 Саруул засгийн хошуу	1691	镇国公阿玉玺 улсад туслагч гүн Аюуш	1	[9]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中後末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад умар этгээдийн адгийн хошуу	伊泰扎薩克旗 Эетэй засгийн хошуу	1709	一等台吉津那敏达 тэргүүн зэргийн тайж Зинамида	1	[10]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟下轄額魯特後旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы хавсарган захируулсан өөлдийн хойд хошуу	畢西日勒圖扎薩克旗 Бишрэлт засгийн хошуу	1703	多罗郡王阿喇布坦 төрийн жүн ван Равдан	1 （另有27個烏梁海鄂拓克，1746年後為17個鄂拓克）	[11]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟左翼左末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу	土謝圖扎薩克旗 Түшээт засгийн хошуу	1696	一等台吉纳木扎尔 тэргүүн зэргийн тайж Намжил	1	[12]
	西瓦席力圖呼圖克圖沙畢 Шиваа ширээт хутагтын шавь	1912	鲁布桑曦瓦 Лувсан шиваа		1912年新設，1924年改為汗-溫都爾烏勒旗（Хан-Өндөр уулын хошуу）[13]
額爾德尼扎雅班第達呼圖克圖沙畢 Эрдэнэ Зая бандида хутагтын шавь	額爾德尼扎雅班第達呼圖克圖沙畢 Эрдэнэ Зая бандида хутагтын шавь	1737	鲁布桑德力格尔尼玛 Лувсандэлэгням		[14]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中左末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад зүүн этгээдийн адгийн хошуу	車臣扎薩克旗 Сэцэн засгийн хошуу	1721	和硕亲王额驸策棱 хошой чин ван эфү Цэрэн	4	[15]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中左旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дунддахь зүүн этгээдийн хошуу	達賴楚琥爾扎薩克旗 Далай чойнхор засгийн хошуу	1691	多罗郡王滚布 төрийн жүн ван Гомбо	3	[16]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун этгээдийн адгийн хошуу	巴特爾扎薩克旗 Баатар засгийн хошуу	1739	一等台吉额墨根 тэргүүн зэргийн тайж Эмгэн	1	[17]
罕巴呼圖克圖沙畢 Хамба хутагтын шавь	罕巴呼圖克圖沙畢 Хамба хутагтын шавь	1807	一世罕巴呼圖克圖 Анхдугаар Хамба хутагт		[18]
	達喜朋察格林寺屬地 Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中後旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад дахь умард хошуу	和硕齐墨爾根扎薩克旗 Хошууч мэргэн засгийн хошуу	1712	一等台吉诺尔布札布 тэргүүн зэргийн тайж Норовжав	1	[19]
那日班禪呼圖克圖沙畢 Нарбанчин хутагтын шавь	那日班禪呼圖克圖沙畢 Нарбанчин хутагтын шавь	1772			1925年改為敖特根海日汗山旗（Отгон хайрхан уулын хошуу）[20]
	那仁呼圖克圖沙畢 Наран хутагтын шавь
喀爾喀北路齊齊爾里克盟左翼左旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу	濟農扎薩克旗 Жонон засгийн хошуу	1691	辅国公旺舒克 улсад туслагч гүн Ванчиг	2	[21]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼右後旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын баруу этгээдийн хойд хошуу	額爾德尼扎薩克旗 Эрдэнэ засгийн хошуу	1691	镇国公托铎额尔德尼 улсын түшээ гүн Тод Эрдэнэ	2	[22]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟青蘇吉格圖諾門罕呼圖克圖沙畢 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь	青蘇吉格圖諾門罕呼圖克圖沙畢 Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь	1755	青苏吉格图诺门汗呼图克图罗卜藏诺日布希日布 Чин сүжигт номун хан хутагт Лувсанноровшарав		[23]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын адгийн хошуу	朝克太扎薩克旗 Цогтой засгийн хошуу	1691	一等台吉土巴 тэргүүн зэргийн тайж Туба	2	[24]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼中末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад адгийн хошуу	達爾汗扎薩克旗 Дархан засгийн хошуу	1712	一等台吉多尔济 тэргүүн зэргийн тайж Дорж	1	[25]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中右旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундадын баруун этгээдийн хошуу	岱青扎薩克旗 Дайчин засгийн хошуу	1752	多罗郡王策布登扎布 төрийн жүн ван Цэвдэнжав	1	[26]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟下轄的額魯特扎薩克旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы хавсарган захируулсан өөлдийн засаг хошуу	蘇吉格圖扎薩克旗 Сүжигт засгийн хошуу	1705	辅国公丹济拉 улсад туслагч гүн Данжила	1	[27]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼中右旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад баруун этгээдийн хошуу	卓里克圖扎薩克旗 Зоригт засгийн хошуу	1696	一等台吉沙喇伊德齐 тэргүүн зэргийн тайж Шар илдэч	1	[28]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中右翼末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад баруун гарын адгийн хошуу	阿其圖扎薩克旗 Ачит засгийн хошуу	1696	一等台吉雅达木 тэргүүн зэргийн тайж Ядам	無	[29]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟賽音諾顔旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы Сайн ноёны хошуу	賽音諾顔汗旗 Сайн ноён ханы хошуу	1691	和硕亲王善巴 хошой чин ван Жамба	4.5	[30]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼左末旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын зүүн этгээдийн адгийн хошуу	阿海扎薩克旗 Ахай засгийн хошуу	1697	一等台吉苏达尼 тэргүүн зэргийн тайж Судани	1	[31]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟右翼中左旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы баруун гарын дундад этгээдийн хошуу	衛征扎薩克旗 Үйзэн засгийн хошуу	1707	辅国公车林达什 улсад туслагч гүн Цэрэндаш	4	[32]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟額爾德尼班第達呼圖克圖沙畢 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы Эрдэнэ бандида хутагтын шавь	額爾德尼班第達呼圖克圖沙畢 Эрдэнэ бандида хутагтын шавь	1737	额尔德尼班第达呼图克图罗卜藏巴拉沁巴尔图 Эрдэнэ бандида хутагт Лувсанбалчинбалбарт		[33]
	墨爾根諾顔呼圖克圖沙畢 Мэргэн ноён хутагтын шавь
喀爾喀北路齊齊爾里克盟左翼右旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы зүүн гарын баруун этгээдийн хошуу	約斯特扎薩克旗 Ёст засгийн хошуу	1691	一等台吉丹津额尔德尼 тэргүүн зэргийн тайж Данзан эрдэнэ	3	[34]
喀爾喀北路齊齊爾里克盟中前旗 Халхын умард замын Цэцэрлэгийн чуулганы дундад дахь өмнөд хошуу	伊勒登扎薩克旗 Илдэн засгийн хошуу	1691	镇国公苏泰伊尔登 улсын түшээ гүн Сутай илдэн	1	[35]

職官

• 盟長、副盟長各一人。
• 副將軍、參贊各一人。

每旗設札薩克協理台吉、管旗章京、副章京各一人。諸旗共設佐領二十五人。每六佐領設參領一人，每佐領設驍騎校一人。

賽音諾顏部中前旗境內有烏里雅蘇臺城，為烏里雅蘇台定邊左副將軍駐地。烏里雅蘇台將軍統領喀爾喀四部兵，並監理賽音諾顏、札薩克圖汗二部民事。宣統三年（1911年），庫倫的哲布尊丹巴呼圖克圖宣佈外蒙古獨立後，末任烏里雅蘇台將軍奎芳在俄國哥薩克胁迫下被迫去職，賽音諾顏部隨之脫離清朝統治。

封爵

爵三十有三：扎薩克和碩親王二人；附固山貝子一人，由貝勒降襲；鎮國公一人，由貝子降襲；輔國公二人；公品級一等台吉一人；公品級三等台吉一人；扎薩克多羅郡王二人，一由鎮國公晉封；扎薩克多羅貝勒二人，一由郡王降襲，一由鎮國公晉襲；扎薩克鎮國公一人，由扎薩克台吉晉襲；附輔國公一人；扎薩克輔國公五人，一由扎薩克台吉晉襲；公品級扎薩克一等台吉一人；扎薩克一等台吉九人；附輔國公一人；公品級三等台吉一人；額魯特扎薩克固山貝子二人，一由郡王降襲，一由輔國公晉襲。

賽音諾顏旗札薩克和碩親王世系

世代	名字	在位年代	备注
第一代	諾諾和	不詳
第二代	圖蒙肯	不詳	諾諾和子。
第三代	丹津喇嘛	不詳	圖蒙肯子。
第四代	塔什希布	不詳	丹津喇嘛子。
第五代	善巴	1691年-1707年	塔什希布子。
第六代	達什敦多布	1707年-1726年	善巴子。
第七代	喇嘛札布	1726年-1733年	達什敦多布子。
第八代	德沁札布	1733年-1762年	達什敦多布子。
第九代	諾爾布札爾	1762年-1786年	德沁札布子。
第十代	車登扎布	1786年-1793年	諾爾布札爾子。
第十一代	額磷沁多爾濟	1793年-1800年	車登扎布子。
第十二代	朋楚克達什	1800年-1817年	額磷沁多爾濟弟。
第十三代	車林多爾濟	1817年-1853年	朋楚克什達子。
第十四代	德木吹	1853年-1871年	車林多爾濟子。
第十五代	車林端多布	1871年-1883年	札那札布子。
第十六代	特固斯瓦齊爾	1883年-1896年	車林端多布子。
第十七代	那木囊蘇倫	1896年-1919年	特固斯瓦齊爾子。独立后晋封为“汗”。
第十八代	巴特苏赫	1919年-1923年	那木囊蘇倫子。继承“汗”号。

人物

• 那彥圖，末代中左末旗親王，清代資政院議員，署理烏里雅蘇臺將軍，反對外蒙古獨立。
• 那木囊蘇倫，末代賽音諾顏旗親王，外蒙古獨立後曾任總理大臣。

相關條目

• 土謝圖汗部
• 車臣汗部
• 札薩克圖汗部

参考文献