Cinco Villas[1] ye una comarca aragonesa situada a lo norte d'a provincia de Zaragoza. Ye a comarca mayor d'Aragón.
 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
- Ta atros emplegos d'o toponimo Cinco Villas se veiga Cinco Villas (desambigación).
| Cinco Villas | ||
| Comarca d'Aragón | ||
| ||
| Capital •Municipios |
Exeya d'os Caballers 31 | |
| Entidat •País •Provincia |
Comarca AragónZaragoza | |
| Superficie •Total |
3.062,5 km² | |
| Población •Total •Densidat |
32.669 hab. 10,667 hab./km² | |
.svg) Mapa de situación en Aragón | ||
| comarcacincovillas.es | ||
Toponimia
As villas historicas que dan nombre a la comarca son Uncastiello, Taust, Sadaba, l'actual capital Exeya y l'antigua capital y que n'heba estau historicament Sos d'o Rei Catolico.
Cheografía
Cinco Villas ye una comarca cheograficament muit variada por estar la sola comarca aragonesa que s'estiende dende lo Prepireneu dica Ebro.[2]
En a part prepirenenca de Cinco Villas bi ha una representación d'as sierras prepirenencas exteriors y d'a depresión meya intrapirenenca.
La sola sierra prepirenenca exteriors de Cinco Villas ye la sierra de Santo Domingo,[3] que va dende lo pozo de Sant Marzal (Longars) dica lo río Galligo.[2]
La depresión meya intrapirenenca ye formada por unas sierras menors de molasas oligocenas (almendrón y piedra d'arena d'edat oligocena), entre vals y foyas escavadas en os salagons como la val d'Onsella.
La mes gran part d'a superficie de Cinco Villas ye en a depresión d'Ebro y bi ha tres sectors: semontano pirenenco, depresión presemontana y plataformas estructurals.
En o primer sector bi ha unas sierras modeladas en almendrons miocenos que fan de semontano d'a sierra de Santo Domingo, son las sierras de Penya, Uncastiello, Luesia y los monts de Biel.[2] Las sierra de Luna y d'Orés tamién fan part d'o semontano pirenenco,[2] ya tocando lo cabo norte d'a fondada d'as Cinco Villas igual como lo cabaixo d'a sierra d'Uncastiello.[2][4]
En o sector d'a depresión presemontana se troba la fondada d'as Cinco Villas, desauguada por los ríos Arba de Luesia, Arba de Biel, Riguel. En esta fondada bi ha un foco d'endorreísmo con vint lagunas y basas entre Sadaba y Exeya d'os Caballers, las mas grans han estau transformadas en estancas y entibos.[4]
En o sector d'as plataformas estructurals bi ha muelas y plataformas a menor altaria. Destacan la plana Negra y los Monts de Castellón. Adintro d'a fondada de Cinco Villas bi ha faixas fluvials y glacis.[4]
Mugas
Muga a l'ueste con Navarra, a l'este con a Plana de Uesca, a lo sud con a Ribera Alta d'Ebro, a comarca de Zaragoza y o Campo de Borcha y a lo norte con a Chacetania.
- Capital: Exeya d'os Caballers.
- Superficie: 3.062,5 km².
- Población: 32.669 habitants.
Historicament, Petiella d'Aragón (que hue fa parte de Navarra) perteneix a las Cinco Villas.
Luengas y parlas
En a mes gran parte d'os lugars se charra un castellano con muitos aragonesismos en linia con l'aragonés occidental y l'ayerbense (la parla d'o vecín lugar de Morillo de Galligo ye l'ayerbense). En bel lugar d'o norte y nord-este d'a comarca la chent mes viella en los anyos 1980 encara conoixeba l'aragonés d'haber-lo sentito de chóvens pero ya no lo charraba. Sindembargo, Longars ye o lugar d'a comarca a on mas s'ha conservato l'emplego de l'aragonés y ye considerato por a Lei d'uso, protección y promoción d'as luengas propias d'Aragón como parte d'a zona d'utilización historica predominant de l'aragonés.
Territorio y población
(km²) |
d'o total |
(2007) |
d'o total |
(metros) |
|||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Ardisa | 27 | 0,89 | 86 | 0,26 | 433 | Casas d'Esper, Sierra os Blancos. |
| 2 | Asín | 18 | 0,59 | 111 | 0,34 | 584 | |
| 3 | Bagüés | 30 | 0,98 | 33 | 0,01 | 890 | |
| 4 | Biel | 130 | 4,27 | 221 | 0,67 | 785 | Fuencalderas. |
| 5 | Biota | 128 | 4,2 | 1.135 | 3,42 | 485 | Malpica d'Arba. |
| 6 | Castellón de Val de Chasa | 110 | 3,61 | 289 | 0,87 | 521 | |
| 7 | Castiliscar | 40 | 1,31 | 360 | 1,84 | 493 | |
| 8 | Exeya d'os Caballers | 609 | 20 | 16.935 | 51,02 | 320 | Bardena, O Bayo, Escorón Alto, Escorón Baixo, Farasdués, Pinsoro, Rivas, O Sabinar, Santa Anastasia, a Valarenya. |
| 9 | Erla | 19 | 0,62 | 434 | 1,31 | 425 | Paúls |
| 10 | O Frago | 33 | 1,86 | 115 | 0,35 | 629 | |
| 11 | Isuerre | 20 | 0,66 | 45 | 0,14 | 661 | |
| 12 | Layana | 3 | 0,1 | 116 | 0,35 | 486 | |
| 13 | Lobera d'Onsella | 32 | 1,05 | 59 | 0,18 | 672 | |
| 14 | Longars | 49 | 1,61 | 43 | 0,13 | 840 | |
| 15 | Luesia | 126 | 4,13 | 416 | 1,25 | 810 | |
| 16 | Luna | 308 | 10,11 | 855 | 2,58 | 477 | Chúnez, Lacorvilla, Lacasta. |
| 17 | Marracos | 17 | 0,56 | 114 | 0,34 | 688 | |
| 18 | Navardún | 24 | 0,79 | 44 | 0,13 | 526 | Gordués, Gordún |
| 19 | Orés | 54 | 1,77 | 106 | 0,32 | 647 | |
| 20 | As Pedrosas | 18 | 0,59 | 106 | 0,32 | 475 | |
| 21 | Piedratallada | 22 | 0,72 | 167 | 0,50 | 423 | |
| 22 | Os Pintanos | 79 | 2,59 | 43 | 0,13 | 809 | Pintano, Undués-Pintano. |
| 23 | Puent de Luna | 9 | 0,29 | 60 | 0,18 | 430 | |
| 24 | Sadaba | 129 | 4,23 | 1.692 | 5,01 | 454 | Alera. |
| 25 | Sierra de Luna | 43 | 1,41 | 309 | 0,93 | 401 | |
| 26 | Sos d'o Rei Catolico | 216 | 7,09 | 712 | 2,14 | 652 | Barués, Campo Reyal, Castiello Barués Mamillas, Novellaco, Sofuentes. |
| 27 | Taust | 405 | 13,29 | 7.489 | 22,51 | 270 | Sancho Abarca, Santa Engracia. |
| 28 | Uncastiello | 230 | 7,55 | 819 | 2,47 | 601 | |
| 29 | Undués de Lerda | 43 | 1,41 | 64 | 0,19 | 633 | |
| 30 | Urriés | 37 | 1,21 | 47 | 0,14 | 557 | Viliella, Ruesta |
| 31 | Val Palmas | 39 | 1,28 | 166 | 0,50 | 493 | |
| # | Cinco Villas | 3.047 | 33.196 |
Gastronomía
- Rancho.
Laminerías
- Fullatre de Taust.
- Refullau d'Erla.
- Tortas de manteca de Sadaba.
- Zocorrons de Uncastiello.
Referencias
Vinclos externos
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
