Намибия
From Wikipedia, the free encyclopedia
Намибия Республикаһы Намибия (ингл. Namibia Слушатьi/nəˈmɪbiə/, /næˈ-/[3][4])), рәсми исеме — Намибия Республикаһы (ингл. Republic of Namibia [rɪˈpʌblɪk ɒv nəˈmibiə]); 1968 йылға тиклем — Көньяҡ-Көнбайыш Африка — Африкалағы дәүләт. Төньяҡта Ангола һәм Замбия, көнсығышта Ботсвана, көньяҡ-көнсығышта һәм көньяҡта Көньяҡ Африка Республикаһы менән сиктәш; көнбайыш ярҙарын Атлантик океан һыуҙары йыуа.
| |||||
| Девиз: «Берҙәмлек, азатлыҡ, Ғәҙел хөкөм» | |||||
| Гимн: «Намибия, батырҙар ере» | |||||
 | |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 21 март 1990 ( КАР) | ||||
| Рәсми телдәр | Инглиз, Немецкий (региональ) | ||||
| Баш ҡала | Виндхук | ||||
| Идара итеү төрө | республика | ||||
| Президент
Премьер-министр | Хификепунье Похамба
Нахас Ангула | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө | 33 825 418 км² ~0 | ||||
| Халыҡ • Һаны (2010) • Халыҡ тығыҙлығы | 2 171 916 чел. (143) 3,1 чел./км² | ||||
| ЭТП (ППС) • Бөтәһе • На душу населения |
27.270 млрд[1] долл. 11 298[1] долл. | ||||
| ЭТП (номинал) • Бөтәһе • Бер кешегә |
14.513 млрд[1] долл. 6013[1] долл. | ||||
| КПҮИ (2019) | ▲ 0,645[2] (средний) (130 урын) | ||||
| Валюта | Намибия доллары | ||||
| Интернет-домен | .na | ||||
| Код ISO | NA | ||||
| МОК коды | NAM | ||||
| Телефон коды | +264 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | 1 April 01:00:00 UTC+0100 (WAT) 2 September 03:00:00 UTC+0200 (WAST) | ||||
Майҙаны 824,3 мең км². Халыҡ һаны 2 533 794 кеше тәшкил итә (2017 йыл баһаһы)[5]. Уның баш ҡалаһы — Виндхук. Ил менән 5 йылға һайланған президент һәм ике яҡлы парламент идара итә.
Намибияның халыҡ-ара рейтингтары төрлөсә: унда матбуғат азатлығы юғары, Африкала иң һөҙөмтәле хөкүмәттәрҙең береһе, әммә шул уҡ ваҡытта коррупцияның кимәле уртасанан юғары һәм кеше потенциалының үҫеш кимәле уртаса.
Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ағзаһы (1990), Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы ағзаһы (1995).
Намибияның төп өлөшөн илдең үҙәген биләгән ҡалҡыулыҡтар тәшкил итә. Унда иң бейек нөктә (Кёнигштайн тауы (Брандберг, 2606 м) урынлашҡан. Көнбайыштан үҙәк яҫылыҡ — Атлантик океанға килеп сығыусы Намиб сүллеге, көньяҡтан — Оранжевый йылғаһы, көнсығыштан көнсығыштан 20 м һәм 21 м градус көнсығыш оҙонлоҡ һәм Калахари сүллектәре менән сикләнгән. Каприви һыҙаттарын һәм илдең ситке төньяғын джунглиҙар биләй.
Намибияла йылғалар аҙ, һәм уларҙың күбеһе билдәле бер осорҙа ғына тулылана. Ндонга телендәге ҡоро каналдар (илдең төньяғында йәшәгән овамбо кешеләре һөйләшә) ошана тип атала: ямғырҙар миҙгелендә улар тулыланып, биләмәнең 60 процентына тиклем һыу аҫтында ҡала ала. Намибияның иң ҙур йылғалары — Оранжевый, Фиш (уның каньоны ҙурлығы буйынса АҠШ-тың Ҙур каньонынан һуң донъяла икенсе урында тора), Окаванго (Ботсванала Окаванго дельтаһы тип аталған ҙур һаҙлыҡҡа ҡоя).
Намибияла ярайһы уҡ эҫе, ә яуым-төшөм аҙ яуа (был бер ни тиклем Бенгель һыуығының тәьҫире менән бәйле).
Илдең иң ҙур ҡалаһы — баш ҡала Виндхук. Башҡа ҙур ҡалалары — Уолфиш-Бей, Свакопмунд, Ошакати, Хрутфонтейн, Китмансхуп, Цумеб, Гобабис.
Намибияның көньяғында биотөрлөлөктөң мөһим сығанағы булып торған ике экотөбәк бар: Суккулентлы Кару һәм Нама-Кару.
1890 йылдан алып Беренсе донъя һуғышына тиклем ил Германия Көньяҡ-Көнбайыш Африкаһы, ә һуңынан «Көньяҡ-Көнбайыш Африка» тип атала. 1968 йылдың 12 июнендә БМО Генераль Ассамблеяһының А/RES/2372 (XXII) ҡарары буйынса уға «Намибия» исеме бирелә. Топоним илдең көнбайыш ярындағы Намиб сүллеге исеменән алынған, был исем ерле нама халҡы теленән килеп сыҡҡан[6]. Бынан һуң КАР тағы ла 20 йыл илде оккупациялауын дауам итә, тик 1988 йылда ғына Намибиянан китергә ризалаша. 1990 йылдың 21 мартында БМО-ның Генераль секретары Хавьер Перес де Куэльлар һәм Көньяҡ Африка Республикаһы президенты Фредерик Виллем де Клерк ҡатнашлығында Намибияның бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә.
Борон Намибия территорияһында бушмен (сан) ҡәбиләләре (һунарсылыҡ һәм емеш-еләк йыйыу менән шөғөлләнгән) йәшәгән, һуңыраҡ унда готтентоттар — нама һәм дамара (күсмә малсылар) килгән.
Яҡынса XVI быуаттан төньяҡтан банту ҡәбиләләре — гереро, овамбо, каванго, йейе, тсвана һәм башҡалар үтеп инә башлай. ХХ быуат аҙағында овамболар герероларҙы, шулай уҡ готтентоттарҙы ҡыҫырыҡлап сығара. 1830-сы йылдарҙа Кап колонияһынан ҡабат килгән юлбашсы Йонкер Африканер етәкселегендә готтентот ҡәбиләһенән намалар герерро һәм дамара ҡәбиләләрен буйһондора.
Европалылар был ҡоролоҡ булған ерҙәргә сағыштырмаса һуң килә — 1878 йылда ғына Бөйөк Британия Уолфиш-Бейҙы Кап колонияһына ҡуша. 1883 йылда немец сауҙагәре Адольф Людериц яр буйындағы бер участканы Ангра-Пекен бухтаһы районында нама ҡәбиләһенең урындағы етәкселәренең береһенән 200 мылтыҡ һәм 100 фунт стерлинглыҡ тауар биреп һатып ала.
1890 йылғы инглиз-герман килешеүенә ярашлы, хәҙерге Намибияның бөтә яры, Уолфиш-Бей ҡултығынан тыш, Германияға ҡарай. Шулай итеп, Германия көньяҡ-көнбайыш Африка колонияһының сиктәре билдәләнә.
Германия властары урындағы халыҡ ерҙәрен биләгән аҡ колонистарҙың килеүен хуплай. 1904 йыл башында юлбашсы Самуэль Магареро етәкселегендә гереролар баш күтәрә һәм йөҙҙән ашыу немец күскенсеһен үлтерә. Германия Көньяҡ-Көнбайыш Африкаға генерал Лотар фон Трота етәкселегендә 14 мең һалдат ебәрә, ул герероларҙың барыһы ла илдән ҡыуылырға тейешлеген иғлан итә. Ватерберг янындағы алышта гереролар еңелеүгә дусар була. Иҫән ҡалғандар Калахари аша Британия Бечуаналенд биләмәһенә (хәҙер Ботсвана) барып етергә тырыша: Бөйөк Британия, фетнәне дауам итмәһәләр, герероларға һыйыныу урыны бирергә вәғәҙә итә. Күптәр был күсенеүгә сыҙай алмай һәләк була.
1905 йыл мәғлүмәттәре буйынса, немецтар беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәргәндә, Көньяҡ-Көнбайыш Африкала яҡынса 25 000 гереро кешеһе башлыса ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар, тороп ҡала. Улар, инглиздәр һуғыш ваҡытында бурҙарға (этник төркөм) ҡаршы ойошторған кеүек, концентрацион лагерҙарға урынлаштырыла.
Герероларҙың фетнәһе баҫтырылғандан һуң күп тә үтмәй, намалар немецтарға ҡаршы сыға. Уларҙың лидерҙары Хендрик Витбоой һәм Якоб Моренга була. Хәрби хәрәкәттәр 1907 йылдың мартына тиклем бара. Моренг килешеүенә ҡул ҡуйылғандан һуң да һәм партизандар һуғышы туҡтамай. Ихтилал ваҡытында һәләк булған намаларҙың һанын төрлөсә (40 000 тирәһе) баһалайҙар.
Беренсе донъя һуғышы барышында, 1915 йылда, Көньяҡ Африка Союзы ғәскәрҙәре Намибияны баҫып ала. 1920 йылда ул Милләттәр лигаһынан Көньяҡ-Көнбайыш Африка менән идара итеүгә мандат ала. Лига эшмәкәрлеген туҡтатҡас, КАР мандатты тапшырыуҙан баш тарта һәм территорияны контролдә тотоуын дауам итә, унда апартеид режимы урынлаштыра. КАР Намибияны илде Африканың «дошман» дәүләттәренән һаҡлаусы буфер итеп ҡарай. Намибияның аҡ әҙселеге Көньяҡ Африка Республикаһы Парламентында күрһәтелә. 1878 йылдан алып Кап колонияһының бер өлөшөн тәшкил иткән һәм Германияның Көньяҡ-Көнбайыш Африка составына инмәгән Уолфиш-Бей инглиздәр тарафынан 1915 йылда Көньяҡ-Көнбайыш Африка составына индерелә һәм 1970-се йылдар аҙағында ғына Көньяҡ Африкаға ҡайтарыла. Шулай итеп, БМО-ның деколонизация тураһындағы декларацияһы ҡабул ителгән мәлдә (1960) Уолфиш-Бей ҡалаһы Намибия составына инә, һөҙөмтәлә БМО ағзаһы булған дәүләттәр уның Көньяҡ Африка Республикаһына кире күсеүен танымай. Уолфиш-Бей 1994 йылда Намибия контроленә күсә.
1966 йылдан Көньяҡ-Көнбайыш Африка Халыҡ ойошмаһы (СВАПО) Көньяҡ Африка Республикаһынан бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш башлай. СВОПО базалары Ангола һәм Замбия территорияһында урынлашҡан була, һәм уларҙы Советтар Союзы хуплай: СВОПО-ның рәсми идеологияһы булып марксизм тора. Нәҡ шул ваҡытта «Намибия» исеме тәүге тапҡыр ҡулланыла. Халыҡ-ара берләшмә шулай уҡ КАР-ҙың территория менән идара итеү хоҡуғын танымай. Тик 1988 йылда ғына Көньяҡ Африка Республикаһы властары Намибиянан сығырға ризалаша. 1990 йылдың 21 мартында БМО-ның Генераль секретары һәм КАР Президенты ҡатнашлығында Намибияның бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә.
Намибияның беренсе президенты СВАПО лидеры Сэм Нуйома була. Ул был вазифаны өс мөҙҙәт биләй. 2005 йылдың 21 мартында Элекке ер министры Хификепунье Похамба Намибия президенты була, ул 75 проценттан ашыу тауыш йыя.
1994 йылда лози халҡы вәкилдәре Каприви азатлыҡ армияһын төҙөү тураһында иғлан итә, уның маҡсаты — был территорияға бойондороҡһоҙлоҡ яулау, был ҡораллы ойошторорға маташыуға килтерә. Әлеге ваҡытта ҡапма-ҡаршылыҡ кәмей, 2001 йылдан Каприви һыҙаты туристар өсөн хәүефһеҙ тип иғлан ителә.
Намибияла 2 746 745 кеше йәшәй (2020 йыл).
2010 йыл иҫәпләүҙәре буйынса, Намибия халҡының йыллыҡ үҫеше 2,2 %[8]. Тыуым 1000 кешегә 29,2 тәшкил итә[9], үлем осраҡтары — 1000 кешегә 7,2[10]. 2015 йылда уртаса ғүмер оҙонлоғо — 64,39 йыл[11].
Халыҡтың 13,8 % иммунодефицит вирусын (ВИЧ) йоҡтора (донъяла 5-се урын)[12].
Этнос-раса составы: Халыҡтың күпселеген (80 процент) банту ғаиләһе халыҡтары тәшкил итә — башлыса овамбо (50 проценттан ашыу), шулай уҡ гереро (7 процент) һәм башҡа ҡәбиләләр. Койсан халыҡтары — нама (5 %) һәм бушмендар (3 %).
6,5 % «төҫлө» (улар күпселек) һәм «бастер» (башлыса Виндхуктан көньяҡҡа табан Рехобот ҡалаһы тирәләй тупланған общинала йәшәй) тигән метистарға тура килә.
Халыҡтың 5,7 % аҡ тәнлеләр — голланд, инглиз, португал, француз һәм немец колонистары вариҫтары (һуңғыһының бер өлөшө немец мәҙәниәтен һәм телен һаҡлай). Намибияла күпселек аҡ тәнлеләр һәм төҫлө кешеләр африкаан телендә һөйләшә һәм мәҙәниәт һәм ғөрөф-ғәҙәттәр буйынса Көньяҡ Африка Республикаһы аҡтарынан һәм төҫлөләренән бер ни менән дә айырылмай. Шулай итеп, Намибияла 104 000 африканер һәм яҡынса 35 000 намиб немцы йәшәй[13][14].
Рәсми теле — инглиз теле, әммә ул башлыса йәштәр араһында икенсе тел булараҡ киң таралған (шулай ҙа туған телдә һөйләшеүселәр ҙә бар — 7 %). Туған тел булараҡ киң таралған тел — ошивамбо, йәки ндонга, икенсеһе — африкаанс (халыҡтың 60 %).
Күптәр немец телендә һөйләшә — яртыһынан күберәге уның әҙәби формаһын, ҡалғандары — аш-һыу диалекты (кухендойче) белә. 1990 йылға тиклем рәсми телдәр немец һәм африкаан телдәре була.
Намибияның мөһим телдәре:
- Африкаанс (халыҡтың күпселеге белә)
- Ндонга, йәки обшивамбо (халыҡтың яртыһы тиерлек өсөн туған тел)
- Инглиз теле (рәсми тел һәм франк лингваһы)
- Нама, йәки дамара
- Гереро
- Немец теле (Намибияла абруйлы аҙсылыҡты тәшкил иткән Намибия немецтары теле)
15 йәштән өлкән кешеләр араһында белем кимәле 85 процент тәшкил итә.
1977 йылдан 1992 йылға тиклем Намибия 26 өлкәгә бүленә. 1992 йылдың авгусында өлкәләр 13 өлкәгә (regions) үҙгәртеп ҡорола, улар үҙ сиратында 102 өлкәгә бүленә (һайлау округтары) (constituencies). 2002 йылда һайлау округтары һаны 107-гә тиклем арттырыла. 2013 йылдың 9 авгусында Окаванго өлкәһе Көнсығыш Каванго һәм Көнбайыш Кавангоға бүленә.
Намибияның өлкәләре:
- Кунене (Намибия)
- Омусати
- Ошана
- Охангвена
- Ошикото
- Көнбайыш Каванго
- Көньяҡ Каванго
- Замбези (область)
- Эронго
- Очосондьюпа
- Омахеке
- Кхомас
- Хардап
- Карас (Намибия)
Намибия бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышта ярҙам иткән дәүләттәр, шул иҫәптән Ҡытай, Рәсәй һәм Куба менән тығыҙ бәйләнештә тора. Намибия Көньяҡ Африка төбәгендә иҡтисади һәм сәйәси бәйләнештәрҙе нығыта: Көньяҡ Африка үҫеше берләшмәһе һәм Көньяҡ Африка таможня союзы ағзаһы булып тора. Намибия артабанғы төбәк интеграцияһы яҡлы[15].
- Африканеры
- Германская Юго-Западная Африка
- Намибийские немцы
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
