Оьрсийн мотт
From Wikipedia, the free encyclopedia
Оьрсийн мотт ([ˈruskʲɪi̯ jɪˈzɨk] (i))[~ 1][⇨] — хӀиндиевропин меттанийн доьзалера славянийн меттанийн малхбален славянийн тобанан мотт, оьрсийн халкъан къоман мотт. Уггаре баьржинчех дуьненан меттанех цхьаъ бу — дуьненан массо а меттанашна йукъахь бархӀолгӀа бу буьйцучеран йукъара барамца[9], ворхӀолгӀа бу ненан мотт санна лелочеран барамца (2022)[10]. Оьрсийн мотт бу уггаре чӀогӀа баьржина славянийн мотт[11], Европехь уггаре чӀогӀа баьржина мотт а — географин агӀора ненан мотт лелочеран санна[12].
Оьрсийн мотт | |
---|---|
Шен цӀе: | русский язык |
Пачхьалкхаш: | |
Регионаш: | |
Нисдеш организаци: | Российн Ӏилманийн академин оьрсийн меттан институт (Москва, Росси) |
Мотт буьйцурш: | |
Рейтинг: |
Ненан мотт: 8 (2009)[3] Массо а мотт буьйцурш: 5 (2009) |
Статус | кхерамзаллехь[d][8] |
Классификаци | |
Категори: | Евразин мотт |
Курсивом выделена гипотетическая группа языков. Гергара меттанаш: украинин, белоруссийн |
|
Йоза: | кириллица (оьрсийн абат) |
Меттан кодаш | |
ISO 639-1 | ru |
ISO 639-2 | rus |
ISO 639-3 | rus |
WALS | rus |
Ethnologue | rus |
Linguasphere | 53-AAA-ea |
ABS ASCL | 3402 |
IETF | ru |
Glottolog | russ1263 |
ХӀокху маттахь Википеди |
Оьрсийн мотт — Российн Федерацин пачхьалкхан мотт, Белоруссин шина пачхьакхан маттах цхьаъ, цхьаьна официалан меттанех Кхазакхстанан а, ГӀиргӀазочоьнан а, цхьацца кхечу махкийн а, коьрта къаьмнашна йукъахь буьйцу мотт Йуккъера Евразехь, Малхбален Европехь, Советийн Союзан хиллачу мехкашкахь, йалханнах цхьаъ белхан мотт ВКъКх, ЮНЕСКО, кхечу дуьненайукъара кхолаамийн[13][14][15][⇨].
Россехь оьрсийн мотт хууш берш 137,5 млн стаг (2010) ву[16]. Берриш дуьненахь оьрсийн маттахь къамел до 258,2 млн стага (2022)[9][⇨].
Оьрсийн меттан фонологин могӀа консонантизман чолхе хиллачу историн амалехь бу, цуо йукъаозайо 37 мукъаза аьзнин фонема, кӀеззиг чолхе вокализман чолхе система, цунна йукъайогӀу 5 йа 6[~ 2] мукъа аьзнийн фонема. Цу тӀе мукъа озан системехь санна, мукъаза озан системехь билгалдоккху алсама дукха кепаш позицин кепаш хийцарехь. Масала, мукъа озо уоза ца дечу позицехь гӀелдо, цхьа могӀа меттигашкахь къаста ца до. Уозадар оьрсийн маттахь — динамикин, тайп-тайпана меттигашкара а, лелаш а ду[17][18][⇨].
Морфологин хӀоттамца оьрсийн мотт алсама флективан, синтетикин бу. Лексемийн грамматикин маьӀна дӀало, дукха хьолехь, флексин гӀоьнца. ХӀора флексино дукхах дерг гойту цхьаьна хеннахь масех маьӀна. Синтетикин кепашца цхьаьна, оьрсийн маттахь го иштта аналитизман дакъалгаш кхиар[19][⇨].
Оьрсийн меттан синтаксисан амал гӀеххьа паргӀат хуьлу дешнийн низамца, духь-дуьхьала хӀиттадо цхьаьнакомпонентан а, шинакомпонентан а атта предложенин структураш, чолхе предложенеш кхаа кепара хиларца, интонацин гӀирсийн жигара рольца[20][⇨].
Оьрсийн меттан лексикин хӀоттам шен бухца — генара схьа оьрсийн бу. Дошаман фонд йузаран гӀирсаш — шайн моделашца дешнаш дахар а, схьаэцар а. Хьалха схьаэцна дешнаш ду славянизмаш, желтойн а, туьркийн а меттанаш. XVIII бӀешарахь дуьйна алсама ду голландин, немцойн, французийн маттара схьаэцна дешнаш, XX бӀешерера — англицизмаш[20][⇨].
Оьрсийн меттан геннаша леран ши тоба йо: къилбаседа а, къилба а. ХӀора меттан генна уллехь гулло дехьаволу йуккъераоьрсийн лер, царех бух хилла хӀокху заманан литературин меттан[13][⇨].
Оьрсийн меттан исторехь къаьста кхоъ коьрта мур: шираоьрсийн, оьрсийчун йукъара, белоруссин, украинийн меттанаш (VI—XIV бӀешераш), шираоьрсийн йа сийлахьоьрсийн (XIV—XVII бӀешераш), къоман оьрсийн мотт (XVII бӀешеран йуккъера)[21][⇨]. Йозанан бух тӀехь лаьтта шираславянийн кириллица[⇨].
Оьрсийн меттах Ӏилманийн комплексах олу лингвистикин русистика[13][20][⇨].