Matematika
panagadal iti kaadu, patakder, limbang, ken panagbaliw / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ti Matematika (manipud iti Griego μάθημα máthēma, “panakaammo, panagadal, agadadal”) ket isu ti panagadal iti kaadu, patakder, limbang, ken panagbaliw. Dagiti Matematiko ket agbirukda kadagiti pagtuladan ken agaramid kadagiti baro a pagannurotan a konhetura. Dagiti matematiko ket paganamunganda ti agpayso wenno balbaliwanda dagiti konhetura babaen ti matematiko a paneknek. Ti panagsukisok a nasken para ti panagpadtuan kadagiti parikut a matematika ket agbayag ti tawtawen wenno sisiglo nga agnanayon a panagusisa. Manipud kadagiti imumn-una nga obra ni Giuseppe Peano (1858–1932), David Hilbert (1862–1943), ken dadduma pay kadagiti napudno a naisawang a sistema iti naladaw a maika-19 a siglo, nagbalin a kadawyan a makita ti matematiko a panagsukisok ket isu ti panagipatakder ti kinapudno babaen ti nainget a panagpugay manipud kadagiti maibagay a napili a kinapudno a naisawang ken panagilawlawag. No dagitoy a matematiko a patakder ket nasayaat a modmodelo iti agpayso a penomeno, no kasta ket ti matematiko a panagrason ket kadawyan nga agited kadagiti kinasaririt wenno padpadto.
Babaen ti pangusar ti abstrassion ken lohikal a panagrason, ti matematiko ket naparang-ay manipud iti panagbilbilang, panagkalkulo, panagrukod, ken ti sistematiko a panagadal kadagiti sukog ken dagiti gunay dagiti maipapan ti bagi a banbanag. Ti naipakat a matematiko ket aramiden ti nagtagitaoan manipud idi adda dagiti naisurat a rehistro. Dagiti nainget a pangsuppiat ket immuna a nagparang kadagiti Griego a matematiko, a kalatakan dagiti Elemento ni Euklides . Ti matematiko ket nabuntog a naparang-ay anginggana ti Renasimiento, nga idi ti matematiko a panagpabaro a panagtitinnulongan kadagiti baro a sientipiko a naduktalan ket nangiturong ti napardas a gatad iti matematiko a panagduktal nga agtultuloy iti agdama nga aldaw.[2]
Ti kinuna ni Galileo Galilei (1564–1642), 'Ti law-ang ket di-makabasa aginggana no maadal tayo ti pagsasao ken maam-ammuan dagiti karakter a nakasurat. Naisurat daytoy iti matematiko a pagsasao, ken dagiti letra ket dagiti trianggulo, dagiti sirkulo ken dagiti heometriko a tabas, a no awan dagitoy ket narigat a maawatan iti maysa a balikas. No awan dagitoy, agkalkallautang tayo iti nasipnget a laberinto'.[3] Carl Friedrich Gauss (1777–1855) intudona ti matematiko a kas "ti Reina dagiti Siensia".[4] Ni Benjamin Peirce (1809–1880) ket tinawtawagna ti matematiko a "ti siensia a mangala kadagiti nasken a patingga".[5] Kinuna ni David Hilbert ti matematiko: "Saantayo nga agsasao kadagiti pannakaikeddeng iti ania man a kapanunutan. Ti matematiko ket saan a kasla maysa nga ay-ayam a ti akemna ket naibanag babaen kadagiti naikeddeng a naitulag a pagalagadan. Ngem, isu daytoy ti maysa a konseptual a sistema nga addaan iti nasken a kinauneg a mabalin laeng ken babaen ti pamuspusan wenno saan."[6] Kinuna ni Albert Einstein (1879–1955) a "no dagiti linteg ti matematiko ket mangipatudo ti kina-agpayso, saan dagitoy a nalawag; ken no dagitoy ket nalawag, saan dagitoy a mangipatudo kadagiti kina-agpayso".
Ti matematika ket inus-usar iti sangalubongan a kas maysa a nasken iti kaadua a paset, a mairaman ti masna a siensia, inhenieria, medisina, ken dagiti sosial a siensia. Ti Naidangep a matematiko, ti sanga ti matematiko a pakaseknan ti panakaidangep iti matematiko a panakaammo kadagit sabsabali a paset, agparegget ken agusar kadagiti baro a naduktalan a matematiko ken sagpaminsan a mangiturong ti panagrangrang-ay kadagiti barbaro a displina ti matematiko, a kas dagiti estadistika ken ay-ayam a teoria. Dagiti matematiko ket makitinnulagda pay kadagiti puro a matematiko, wenno gapu ti bukodna a matematiko, nga awanani ti naidangep a kapanuotan. Awan ti nalawag a linia a panagilasin ti puro ken naidangep a matematiko, ken ti naipakat a panagusar a narugian a kas ti puro a matematiko ket kadawyan a naduktalan.[7]