Sistema tat-Toroq tal-Inka
sistema ta' toroq tal-Imperu Inka / From Wikipedia, the free encyclopedia
Is-Sistema tat-Toroq tal-Inka, magħrufa wkoll bħala Qhapaq Ñan bil-lingwa Quechua, jiġifieri "triq irjali") kienet l-iżjed sistema tat-trasport estensiva u avvanzata fl-Amerka t'Isfel pre-Kolombjana. Kienet twila madwar 40,000 kilometru (25,000 mil).[1] Il-kostruzzjoni tat-toroq kienet teħtieġ ħafna żmien u sforz kbir.[2]
In-network kien magħmul minn toroq formali, li ġew ippjanati, maħduma, mibnija, immarkati u miżmuma b'reqqa kbira; kien hemm pavimentar fejn meħtieġ, b'taraġ biex tinkiseb l-elevazzjoni, b'pontijiet u b'kostruzzjonijiet aċċessorji bħal ħitan tas-sejjieħ u sistemi għad-drenaġġ tal-ilma. Kien ibbażat fuq żewġ toroq mit-Tramuntana għan-Nofsinhar: waħda tul il-kosta u l-oħra, li kienet l-iżjed importanti, 'il ġewwa u fuq il-muntanji, it-tnejn li huma b'bosta trejqiet oħra li joforqu minnhom.[3] In-network jista' jitqabbel direttament man-network tat-toroq li nbnew matul l-Imperu Ruman, għalkemm is-sistema tat-toroq tal-Inka nbniet elf sena wara.[4] Is-sistema tat-toroq ippermettiet it-trasferiment tal-informazzjoni, tal-oġġetti, tas-suldati u tal-persuni, mingħajr l-użu ta' roti, fi ħdan l-Imperu Inka jew Tawantinsuyu u f'territorju sħiħ ta' kważi 2,000,000 km2 (770,000 mil kwadru)[5] li kien abitat minn madwar 12-il miljun ruħ.[6]
It-toroq kienu kkonfinati, f'ċertu intervalli, b'binjiet biex jippermettu l-iżjed użu effettiv: fuq distanza qasira kien hemm stazzjonijiet għaċ-chasquis, il-messaġġiera; f'intervall ta' jum mixi t-tambos kienu jippermettu l-appoġġ għall-utenti tat-toroq u għall-merħliet tal-annimali, fosthom il-llama. Tul it-toroq kien hemm ukoll ċentri amministrattivi bl-imħażen, imsejħa qullqas, għad-distribuzzjoni mill-ġdid tal-oġġetti. Lejn il-konfini tal-Imperu Inka u fiż-żoni li kienu jkunu għadhom kemm inħakmu, kien ikun hemm il-pukaras (fortizzi).
Parti min-network tat-toroq inbena minn kulturi preċedenti għall-Imperu Inka, b'mod partikolari l-kultura Wari fit-Tramuntana tal-Perù ċentrali u l-kultura Tiwanaku fil-Bolivja. Diversi organizzazzjonijiet internazzjonali bħall-UNESCO u l-IUCN ħadmu flimkien biex in-network tat-toroq jiġi protett, b'kollaborazzjoni mill-gvernijiet u mill-komunitajiet ta' sitt pajjiżi (il-Kolombja, l-Ekwador, il-Perù, il-Bolivja, iċ-Ċilì u l-Arġentina) li minnhom tgħaddi t-Triq il-Kbira tal-Inka.
Fiż-żminijiet moderni, xi fdalijiet tat-toroq jintużaw ħafna mit-turisti, fosthom il-Mogħdija tal-Inka magħrufa ħafna lejn Machu Picchu.
Studju tal-2021 sab li l-effetti tas-sistema tat-toroq ilhom iħallu impatt pożittiv għal iktar minn 500 sena, b'pagi, nutrizzjoni u livelli ta' skola li huma ogħla fost il-komunitajiet li jgħixu sa 20 kilometru mis-sistema tat-toroq tal-Inka, meta mqabbla ma' komunitajiet simili li jgħixu iktar lil hinn.[7]