Berlin

Berlin – stolica, największe miasto Niemiec i zarazem kraj związkowy. Zajmuje powierzchnię ok. 891,70 km² i zamieszkuje go 3 755 251 osób (31 grudnia 2022)^[2]. Jest największym miastem w Unii Europejskiej pod względem liczby mieszkańców w granicach administracyjnych.

Ten artykuł dotyczy stolicy Niemiec. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Berlin

Brama Brandenburska (na górze), Czerwony Ratusz (na środku z lewej), Kościół Pamięci (na środku z prawej), Reichstag (u dołu)
Herb Flaga
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Berlin
Data założenia	XII w.
Prawa miejskie	Przed 1237
Burmistrz	Kai Wegner
Powierzchnia	891,70 km²
Wysokość	34–122 m n.p.m.
Populacja (31 grudnia 2022) • liczba ludności • gęstość	3 755 251[1] 4210 os./km²
Nr kierunkowy	030
Kod pocztowy	10115–14199
Tablice rejestracyjne	B
Podział miasta	12 okręgów administracyjnych, 97 dzielnic
Położenie na mapie Brandenburgii Berlin
Położenie na mapie Niemiec Berlin
52°31′07″N 13°24′30″E
Strona internetowa

Berlin jest podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (Bezirk). Przez przestrzeń miejską przepływają m.in. rzeki Sprewa i Hawela, a ponadto znajduje się wiele jezior i zatok, w tym największe Müggelsee.

Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1237 r. Berlin pełnił rolę historycznej stolicy Brandenburgii, Królestwa Prus, Związku Północnoniemieckiego, Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Po 1945 r. wschodnia część miasta była stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej (Berlin, Hauptstadt der DDR), natomiast pozostała tworzyła Berlin Zachodni – otoczoną murem (okres 1961–1989) enklawę na terenie NRD. Po zjednoczeniu Niemiec 1990 roku Berlin został stolicą całych Niemiec. Berlin jest siedzibą Prezydenta RFN (od 1994 r.), Kanclerza RFN (od 2001 r.), Bundestagu (od 1999 r.) i Bundesratu (od 2000 r.).

Berlin jest jedną z ważniejszych w Europie metropolii globalnych, ponadto ważnym węzłem komunikacyjnym Niemiec i Europy, zarówno kolejowym, lotniczym i drogowym. Ważny ośrodek naukowy, kulturalny i artystyczny (m.in. Europejska Akademia Filmowa i Museumsinsel).

Toponimia

Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od prasłowiańskiego *brl, oznaczającego bagno lub moczary, i podają znaczenie nazwy jako miasto na bagnach^[3]. Według hipotezy Reinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 nazwy miejscowości jako Braline) i pochodzi od nazwy osobowej Bral, czyli skróconej formy słowiańskiego imienia złożonego Bratosław^[4].

Geografia

Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Berlin znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90 km od granicy z Polską.

Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45 km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38 km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 m n.p.m., natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m.^[5]

Wody

Miasto położone jest nad rzekami Sprewą i Hawelą oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicy Spandau wpada do Haweli, prawego dopływu Łaby. Berlińskie dopływy Sprewy to Panke, Dahme, Wuhle i Erpe. Hawela płynie przez miasto korytem polodowcowym przypominającym jeziora. Bocznymi odnogami Haweli są jeziora Tegeler See i Große Wansee. Do Haweli wpływają strumienie: Tegeler Fließ oraz Bäke. Największym jeziorem na terenie miasta jest jezioro Große Müggelsee położone w dzielnicy Treptow-Köpenick. Obszar wód chronionych w mieście to 212 km² co stanowi prawie jedną czwartą całkowitej powierzchni miasta^[6].

Klimat

Okręg administracyjny Mitte

Miasto znajduje się w umiarkowanej strefie klimatycznej. Przeciętna temperatura roczna wynosi +9,1 °C, średnia roczna ilość opadów wynosi 581 mm. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec (+14,3 °C) i sierpień (+14,1 °C), a najzimniejszy jest styczeń (–1,9 °C) i luty (–1,5 °C). Dokładną statystykę zawiera poniższa tabela^[7]:

Miesiąc	Średnia minimalna temperatura	Średnia maksymalna temperatura	Ilość opadów	Dni deszczowe
Styczeń	–1,9 °C	2,9 °C	42,3 mm	10
Luty	–1,5 °C	4,2 °C	33,3 mm	8,0
Marzec	1,3 °C	11 °C	40,5 mm	9,1
Kwiecień	4,2 °C	13,2 °C	37,1 mm	7,8
Maj	9,0 °C	18,9 °C	53,8 mm	8,9
Czerwiec	12,3 °C	21,6 °C	68,7 mm	9,8
Lipiec	14,3 °C	23,7 °C	55,5 mm	8,4
Sierpień	14,1 °C	23,6 °C	58,2 mm	7,9
Wrzesień	10,6 °C	18,8 °C	45,1 mm	7,8
Październik	6,4 °C	13,4 °C	37,3 mm	7,6
Listopad	2,2 °C	7,1 °C	43,6 mm	9,6
Grudzień	–0,4 °C	4,4 °C	55,3 mm	11,4

Historia

Najstarsze osadnictwo i pierwsze grody

Około 120 r. p.n.e. wzdłuż Sprewy musiały wędrować plemiona Cymbrów, Teutonów i Ambronów, podążających następnie przez dzisiejsze Czechy i Węgry do Italii i Galii.

U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego Alamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tam Swebowie (czyli późniejsi Szwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej Badenii-Wirtembergii).

Osadnictwo słowiańskie w okolicach dzisiejszego Berlina ok. 1150 roku

Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i Odrą. Następnie pojawili się tam słowiańscy Lucice. Sprewianie założyli tam gród Kopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.

Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie Karola Wielkiego, zamieszkiwany był on przez zachodniosłowiański związek plemienny określający się jako Hawelanie.

W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez wikingów.

W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunął książę Polski Bolesław III Krzywousty^[8]. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą była Kopanica – Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina.

Panowanie brandenburskie

Cytadela Spandau 1559–94

Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach Marchii Brandenburskiej, rządzonej przez Albrechta Niedźwiedzia. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z Saksonii oraz terenów dzisiejszej Holandii.

Miasto Cölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa Via Imperii, łącząca Szczecin z Rzymem. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.

W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską (unia personalna z Krajami Korony Czeskiej w latach 1373–1378) miejscowość znajdowała się we władaniu dynastii Luksemburgów^[9][10]. W 1380 r. pożar zniszczył centrum miasta. Dwa lata po objęciu marchii przez Hohenzollernów przeniesiono stolicę z Brandenburga nad Havelą do Berlina.

Berlin w XVII wieku

W latach 1443–1451 wzniesiono zamek. Od 1451 r. Berlin był rezydencją brandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią a śląskim księstwem głogowskim w 1477 lub 1478 r. pod Berlin dotarł najazd piastowskiego księcia Jana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób^[11]. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 r. elektor Fryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskim hugenotom. Migracja Francuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700^[12]. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta^[12]. Inni imigranci przybywali m.in. z Polski i Monarchii Habsburgów. W 1688 r. zostało połączonych pięć sąsiadujących ze sobą miast, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina)^[11].

Stolica Królestwa Prus

Berlin w 1737 r.

W 1701 r. Berlin został stolicą nowo utworzonego Królestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowali Katedrę Francuską. W 1708 r. wzniesiono Katedrę Niemiecką. W 1709 r. zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miasto Berlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 r. otwarto Królewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców^[11]. W 1760 roku Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolicki kościół św. Jadwigi. W 1774 r. świątynię konsekrował Ignacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801 roku. W latach 1788–1791 wzniesiono Bramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 r. Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców^[11]) krajów niemieckich po Wiedniu. W 1806 r. został zajęty przez Napoleona^[13]. W latach 1816–1821 stolica rejencji berlińskiej w prowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875 rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji.

W XIX wieku w Berlinie funkcjonowały rozmaite organizacje polskie: w 1818 r. powstały studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 r. Związek Polski, w 1869 r. Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie^[14]. W latach 1837–1840 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1847 r. miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846 roku^[15]. W kolejnym roku miastem wstrząsnęły niemieckie wystąpienia rewolucyjne^[16][17]. W 1861 obszar miasta został ponownie rozszerzony, gdy włączono miejscowości Wedding, Moabit oraz przedmieścia po stronie Tempelhofu i Schönebergu. W 1863 r. w więzieniu Moabit za pomoc powstańcom styczniowym byli więzieni przez Prusaków Wojciech Kętrzyński i Maksymilian Jackowski. W 1864 r. w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, związanym z powstaniem styczniowym.

W granicach Niemiec

Zamek w Berlinie, 1886

W 1871 r. miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako cesarstwa. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec. Po 1874 r., po śmierci hrabiego Atanazego Raczyńskiego, niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu gmach parlamentu. W 1875 r. w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy.

Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz Wojciech Kossak, pisarz Stanisław Przybyszewski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski. W 1891 roku w Berlinie powstała Gazeta Robotnicza, a w 1897 Dziennik Berliński. W 1895 r. powstało Polskie Towarzystwo Szkolne „Oświata”^[14]. W Berlinie została założona w 1905 r. przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich^[18]. W 1911 r. założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 r. i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948–1951.

Po I wojnie światowej w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 r. na podstawie tzw. Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.

27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestrację Związku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym Stanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę Kulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych Niemiec: Polaków, Serbołużyczan, Fryzów, Duńczyków i Litwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na I Kongres Polaków w Niemczech.

W 1930 r. Berlin został siedzibą katolickiej diecezji berlińskiej.

Mur Berliński przed zburzeniem w 1989 roku

Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 r. Berlin stał się stolicą III Rzeszy. W 1936 r. odbyły się w Berlinie igrzyska olimpijskie. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. plan Germania Alberta Speera), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w II wojnie światowej. W czasie alianckich bombardowań i walk o zdobycie Berlina przez wojska radzieckie i polskie znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. Berlin został zniszczony w 40% i w 10% jego infrastruktura podziemna. Dzielnica Mitte została zniszczona w 70%^[19]. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. Wincenty Witos, Stefan Rowecki, Zdzisław Maszewski i Juliusz Bursche.

Bundestag (2016)

Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez aliantów na 4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownym zjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą sektor radziecki i od 1949 r. stolicę NRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili blokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony murem, którego zburzenie w 1989 r. stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich.

Decyzją Bundestagu, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 r. w Berlinie swoje siedziby mają parlament i rząd.

Demografia

W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54 951 Polaków^[20].

• 
  Ludność Berlina w latach 1880–2015 wyrażona w tys. osób
• 
  Piramida wieku 2020 roku
• 
  Odsetek ludności polskiej w Berlinie w 2012 r. według dzielnic

Zobacz też: Miasta w Unii Europejskiej według liczby ludności.

Religia

Religia w Berlinie
(2017)^[21]

Religia	%
Niereligijność	64,9%
Protestantyzm	15,9%
Kościół katolicki	9,2%
Islam	8,0%
Judaizm	0,3%
Inny	1,7%
Σ	100%

Archidiecezja berlińska (niem. Erzbistum Berlin) – katolicka archidiecezja niemiecka położona w północno-wschodniej części kraju, obejmująca swoim zasięgiem terytoria trzech landów: Berlin, część Brandenburgii, Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Siedziba arcybiskupa znajduje się w katedrze św. Jadwigi w Berlinie. Katolicką patronką Berlina jest polska święta Jadwiga Śląska.

Katedra ewangelicka w Berlinie

Ewangelicki Kościół Berlin-Brandenburg-Śląsk Górne Łużyce (EKBO) z siedzibą w Berlinie jest jednym z 20 Kościołów członkowskich Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (EKD). W 2017 roku Berlin otrzymał honorowy tytuł „Miasto Reformacji Europy”, przyznany przez Wspólnotę Kościołów Ewangelickich w Europie^[22].

Spośród około 3,8 miliona berlińczyków pod koniec 2020 roku: 13,9% było protestantami, 8,1% katolikami, a 78% należało do innych wyznań i religii lub do żadnego z nich. W roku 2019 14,4% populacji stanowili protestanci, a 8,3% katolicy. Z kolei 7–9% mieszkańców to wyznawcy religii traktowanych przez wyznawców za islamskie (2018 r.). Społeczność żydowska w Berlinie liczyła w 2017 roku około 10 000 członków^[23].

Z kolei spis z 2011 r. wskazał, że 21,6% populacji Berlina należało do Kościoła Ewangelickiego, 9,6% do Kościoła Katolickiego, 1,5% do Kościoła Prawosławnego i 0,7% do Wolnego Kościoła Ewangelickiego. We wschodniej części miasta, które należały do byłej NRD, odsetek osób związanych z chrześcijaństwem jest szczególnie niski^[24].

Struktura etniczna

Berlińczycy w parku

Populacja 30 czerwca 2020 roku:^[25]:

Niemcy 2.984.036  Turcja 98.814  Polska 55.593  Ukraina 49.382  Syria 40.574  Włochy 31.355  Bułgaria 30.645  Rosja 26.913  Rumunia 24.463  Wietnam 23.475  Stany Zjednoczone 22.035  Serbia 20.154  Francja 19.590  Wielka Brytania 16.092  Hiszpania 14.840  Grecja 14.458  Indie 14.161  Chorwacja 13.890  Afganistan 13.626  Chiny 13.155  Bośnia i Hercegowina 12.398

Administracja

Izba Deputowanych (Abgeordnetenhaus von Berlin)

Osobny artykuł: Okręgi administracyjne i dzielnice Berlina.

Miasto podzielone jest na 12 okręgów administracyjnych (niem. Bezirk), które dzielą się na 97 dzielnic (niem. Ortsteil, czyli części miasta). Podział ten istnieje od 1 stycznia 2001, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zmniejszono liczbę okręgów administracyjnych z 23 do 12 w celu obniżenia kosztów. Każdy okręg ma oddzielny samorząd i prawa zbliżone do praw miejskich.

Herb i nazwa okręgu administracyjnego	Liczba mieszkańców Stan na 31 XII 2022	Powierzchnia km²
Charlottenburg-Wilmersdorf	341 155	64,72
Friedrichshain-Kreuzberg	293 231	20,16
Lichtenberg	308 286	52,29
Marzahn-Hellersdorf	285 678	61,74
Mitte	395 599	39,47
Neukölln	329 476	44,93
Pankow	420 768	103,01
Reinickendorf	268 308	89,46
Spandau	254 175	91,91
Steglitz-Zehlendorf	311 040	102,50
Tempelhof-Schöneberg	353 913	53,09
Treptow-Köpenick	289 180	168,42

Współpraca

W ramach Partnerstwa-Odra Berlin razem z landami Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie i Saksonia współpracuje z zachodnimi województwami Polski: dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim oraz z pięcioma największymi miastami Polski zachodniej: z Poznaniem, Szczecinem, Wrocławiem, Gorzowem Wielkopolskim i Zieloną Górą^[26][27].

Gospodarka

Siemens w Berlinie

Berlin jest ważnym ośrodkiem gospodarczym z rozwiniętym przemysłem, głównie elektrotechnicznym i elektronicznym (m.in. Siemens, AEG), maszynowym, środków transportu precyzyjnym, spożywczym, poligraficznym i odzieżowym^[28]. W Berlinie działa 167 057 przedsiębiorstw (2019)^[29].

Pomiędzy 1993 a 2012 rokiem w prywatne ręce trafiła prawie połowa miejskich zasobów mieszkaniowych, a liczba lokali socjalnych zmalała z 370 tys. do około 150 tys^[30]. Działania te wraz z deregulacją polityki czynszowej doprowadziły do gentryfikacji najatrakcyjniejszych dzielnic miasta.

W 2019 r. wartość PKB wytworzonego w Berlinie wyniosła 157 mld euro^[31].

Najwięksi pracodawcy

Charité

2020^[32]:

• Deutsche Bahn
• Charité
• Vivantes(inne języki)
• Berliner Verkehrsbetriebe
• Siemens
• Edeka
• Mercedes-Benz Group
• Deutsche Post DHL
• Deutsche Telekom
• Zalando

Targi

Miasto stanowi ważny ośrodek handlowy, organizujący międzynarodowe targi i wystawy o znaczeniu nie tylko niemieckim, europejskim, ale cały szereg z nich (międzynarodowe targi kolejnictwa InnoTrans, Berlin Fashion Week(inne języki), Internationale Tourismus-Börse (Międzynarodowa Giełda Turystyczna), Internationale Funkausstellung (Międzynarodowa Wystawa Radiowa), Venus Berlin, Internationale Luft- und Raumfahrtausstellung Berlin (Międzynarodowa Wystawa Lotniczo-Kosmiczna), Internationale Grüne Woche Berlin (Międzynarodowy Berliński Zielony Tydzień)) – światowym. Prym wśród organizatorów pełni Messe Berlin.

• 
  IFA, 2012
• 
  ITB, 2016
• 
  InnoTrans, 2018
• 
  Venus, 2014

Turystyka

W 2017 r. Berlin odwiedziło ok. 34,1 mln turystów, w tym 13,5 mln turystów zagranicznych^[33]. Najpopularniejszą trasą turystyczną w Berlinie jest szlak Muru Berlińskiego (Berliner Mauerweg)^[34]. Liczy ok. 160 kilometrów długości, z czego ok. 50 kilometrów prowadzi przez obszar miejski Berlina, w tym ścisłe centrum, a pozostała część przez tereny podmiejskie i leśne. Pierwsza wersja trasy powstała w 1990 roku przygotowana przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club(inne języki), ADFC) z myślą o turystach pieszych i rowerowych. Przez Berlin prowadzą dwa szlaki rowerowe sieci EuroVelo – Szlak Stolic nr 2 i Szlak Słońca nr 7.

Springer Nature

Wydawca

• Springer Nature(inne języki)^[35]
• Walter de Gruyter
• Suhrkamp Verlag
• Aufbau-Verlag
• Reprodukt
• Axel Springer SE
• BMG Rights Management(inne języki)
• Berliner Verlag(inne języki) (Berliner Zeitung)

Urbanistyka

Berlin 2021

Zabytki

Brama Brandenburska

• Brama Brandenburska – symbol miasta, neoklasyczna brama ze słynną kwadrygą bogini Zwycięstwa na szczycie^[36].
• Reichstag / Bundestag
• Mur Berliński – pozostałości dawnych umocnień rozdzielających Berlin Zachodni od NRD. Zachowało się m.in. dawne przejście graniczne, czyli tzw. Check point Charlie^[37].
• Siegessäule – kolumna zwycięstwa
• Ewangelicki Kościół Pamięci cesarza Wilhelma I – zbudowany w XIX wieku, zniszczony w czasie II wojny światowej. Ruinę połączono z nowoczesną świątynią^[38].
• Ratusz – nazywany „czerwonym”, reprezentuje styl neorenesansowy^[39].
• Pałac Charlottenburg
• Zamek w Berlinie – rezydencja władców Niemiec z 1443 roku, zniszczona w 1945 i 1950, odbudowana w latach 2013–2020.
• Nowa Synagoga – wybudowana w 1866 roku, zniszczona w 1943, odbudowana w latach 1988–1995, obecnie mieści Centrum Judaicum^[40].
• Pałac Bellevue – XVIII-wieczny, od 2006 roku odbywają się tu ceremonie państwowe^[41].

Zobacz też: Atrakcje turystyczne Berlina.

Parki i ogrody

Ogród Zoologiczny w Berlinie

• Britzer Garten
• Gärten der Welt
• Pawia Wyspa
• Berliński Ogród Botaniczny
• Ogród Zoologiczny w Berlinie

Transport

Miasto stanowi węzeł transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz wodnego.

Transport drogowy

Autostrady (Bundesautobahn)

• Autostrada A10 (Berliner Ring) – zewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina
• Autostrada A100 (Stadtring) – wewnętrzna obwodnica autostradowa Berlina
• Autostrada A102 – lokalna
• Autostrada A103 – lokalna
• Autostrada A104 – lokalna
• Autostrada A105 – lokalna
• Autostrada A111 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
• Autostrada A113 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
• Autostrada A114 – lokalna, łącznik obwodnicy A10
• Autostrada A115 – lokalna, łącznik obwodnicy A10 (AVUS)
• Autostrada A117 – lokalna

Transport kolejowy

Berlin Hauptbahnhof

Osobny artykuł: Transport kolejowy w Berlinie.

Kolej z Berlina do Poczdamu była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnego placu Poczdamskiego przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu.

W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – najpierw linią przetokową, zastąpioną później przez linię pierścieniową (zwaną Ring lub Psią Głową) i linią średnicową wschód-zachód na estakadzie. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektryczną kolej miejską S-Bahn. Dla S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe.

W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniu linii wschód-zachód i drugiego tunelu północ-południe, pod nazwą Berlin Hauptbahnhof, podczas budowy zwanego też nazwą Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof.

Linie S-Bahn oraz metra w Berlinie (2019)

Główne dworce dalekobieżne Berlina:

• Berlin-Gesundbrunnen (otwarty 28 maja 2006)
• Berlin Hauptbahnhof (dawniej Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof, Berlin Lehrter Stadtbahnhof, otwarty 28 maja 2006)
• Berlin-Lichtenberg
• Berlin Ostbahnhof (za czasów NRD przez pewien czas Berlin Hauptbahnhof)
• Berlin Südkreuz (dawniej Berlin Papestraße, otwarty 28 maja 2006)
• Berlin-Wannsee (niewielkie znaczenie transportowe)
• Berlin-Spandau (połączenia w kierunku zachodnim)
• Berlin Zoologischer Garten (od 28 maja 2006 tylko pociągi dalekobieżne prywatnego przewoźnika Connex)

Największe dworce regionalne: Berlin-Charlottenburg, Berlin Friedrichstraße, Berlin Alexanderplatz, Berlin Potsdamer Platz

Port lotniczy Berlin Brandenburg – Terminal 1

Metro berlińskie (U-Bahn Berlin) ma długość 155,4 km i 175 stacje (2021). Najdłuższą linią jest 32-kilometrowa U7, najkrótszą jest natomiast linia U4 licząca 5 stacji. W godzinach szczytu pociągi kursują w odstępach od 2 do 5 minut, a poza szczytem co 7 do 15 minut. Ponadto od 2003 roku metro kursuje w noce z piątku na sobotę i z soboty na niedzielę. Punktualność metra w Berlinie wynosi 98,7% (2016).

Transport lotniczy

Osobne artykuły: Lotniska w Berlinie i Port lotniczy Berlin Brandenburg.

Berlin od 31 października 2020 obsługiwany jest przez lotnisko Berlin Brandenburg. Lotnisko Berlin Brandenburg, powstałe obok byłego portu lotniczego Berlin-Schönefeld, zastąpiło trzy berlińskie porty lotnicze: Tempelhof (zamknięty w 2008 roku), Tegel (zamknięty w 2020 roku) i Schönefeld.

Mapa berlińskich dróg wodnych

Transport wodny

Łączna długość dróg wodnych w granicach miasta wynosi 182 km, a w jego otulinie około 400 km^[42]. Berlin leży w centrum wschodniego obszaru niemieckich federalnych dróg wodnych. Zbiegają się tu trzy główne drogi wodne: kanał Odra-Sprewa, kanał Odra-Hawela oraz kanał Hawela-Łaba. Największe znaczenie ma kanał Hawela-Łaba który łączy się z poprzez Mittelland Kanal z Renem a poprzez Łabę z Hamburgiem.

Kanał Odra-Sprewa łączy Berlin poprzez Górną Odrę z Górnym Ślaskiem, kanał Odra-Hawela łączy się z Dolną Odrą i stanowi drogę wodną do portów w Szczecinie i Świnoujściu.

Miasto ma trzy porty śródlądowe: Port Neuköln, Port Südhafen w dzielnicy Spandau oraz największy port – Port Westhafen w dzielnicy Moabit.

Kultura

Berlin, w porównaniu z innymi stolicami europejskimi, posiada bardzo dużą liczbę zabytków. Prócz tego znaleźć tu można wiele muzeów i innych instytucji kultury.

W Berlinie znajdują się 3 światowej klasy opery, które mogą pomieścić ponad 4400 widzów. Ponadto w Berlinie znajduje się ponad 150 teatrów i sal na każdy rodzaj imprezy^[43].

Europejska Akademia Filmowa – współfinansowana przez Komisję Europejską inicjatywa europejskich reżyserów z siedzibą w Berlinie przyznająca od 1988, co roku Europejskie Nagrody Filmowe. Akademia aktywnie uczestniczy w przedsięwzięciach promujących europejską produkcje filmową^[44].

Muzyka

Berliner Philharmonie

Staatsoper Unter den Linden

Opery:

• Deutsche Oper Berlin(inne języki)
• Staatsoper Unter den Linden
• Komische Oper
• Neuköllner Oper(inne języki)

Orkiestry symfoniczne:

• Berliner Philharmoniker (dyr. muz. sir Kiriłł Pietrienko)
• Deutsches Symphonie-Orchester Berlin (dyr. muz. Robin Ticciati)
• Staatskapelle Berlin(inne języki) (dyr. muz. Daniel Barenboim)
• Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin
• Konzerthausorchester Berlin(inne języki)
• Orchester Berliner Musikfreunde(inne języki) (amatorska)
• Akademie für Alte Musik Berlin(inne języki)

Chóry:

• Berliner Singakademie(inne języki)
• RIAS Kammerchor(inne języki)
• Philharmonischer Chor Berlin(inne języki)
• Rundfunkchor Berlin
• Studio-Chor Berlin(inne języki)

Klunkerkranich

Dyskoteki (2019):

• Watergate
• Berghain
• Tresor
• Matrix
• Klunkerkranich
• SO36

Teatry

Friedrichstadt-Palast

• Schaubühne am Lehniner Platz(inne języki)
• Volksbühne(inne języki)
• Deutsches Theater(inne języki)
• Berliner Ensemble
• Theater des Westens(inne języki)
• Theater am Potsdamer Platz(inne języki)
• Friedrichstadt-Palast

Muzea

Stara Galeria Narodowa (Alte Nationalgalerie) na Wyspie Muzeów w formie świątyni rzymskiej

Osobny artykuł: Muzea w Berlinie.

• Wyspa Muzeów: Muzeum Pergamońskie (Zbiory Sztuki Starożytnej, Muzeum Azji Przedniej, Muzeum Sztuki Islamskiej), Stare Muzeum (Muzeum Egipskie i Antikensammlung), Muzeum im. Bodego, Nowe Muzeum, Stara Galeria Narodowa
• Muzeum Żydowskie – zbiory poświęcone historii Żydów w słynnym budynku Dawida Libeskinda^[45].
• Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie
• Niemieckie Muzeum Techniki
• Nowa Galeria Narodowa (niem. Neue Nationalgalerie)
• Hamburger Bahnhof
• Futurium(inne języki)
• Niemieckie Muzeum Szpiegów

Kuchnia

KaDeWe

Currywurst – tradycyjna niemiecka kiełbaska wieprzowa, grillowana i doprawiona znaczną ilością curry. Pokrojona w plasterki lub serwowana w całości. Niekiedy dodaje się do niej sos pomidorowy również doprawiony curry. Podaje się ją w towarzystwie frytek lub bułeczek na papierowych tackach.

Berliner Pfannkuchen – pączek podawany w czasie podwieczorku, zrobiony ze słodkiego ciasta drożdżowego, smażony na głębokim oleju. Nadziewany dżemem lub marmoladą. Tradycyjnie pojawia się na stołach w Sylwestra oraz w czasie karnawału.

Berliński Hackbraten, jest specjalnością z mielonego mięsa suto doprawionego czosnkiem, w wersji czosnkowej są tu również niemieckie Bratkartoffeln.

Döner kebab: W Niemczech döner kebab spopularyzowany został przez tureckich imigrantów w Berlinie na początku lat 70. XX wieku^[46]. To tam danie rozwinęło się ze swojej pierwotnej formy w charakterystyczną kanapkę z obfitą sałatką, warzywami i sosami, sprzedawanymi w dużych porcjach po przystępnych cenach.

Kaufhaus des Westens – luksusowy dom towarowy w Berlinie w dzielnicy Schöneberg. Jest drugim na świecie sprzedawcą żywności w jednym miejscu po tokijskim domu handlowym Takashimaya^[47].

Zobacz też: Kuchnia niemiecka.

Internationales Literaturfestival Berlin

Festiwale

• W Berlinie od 1989 do 2006 r. odbywała się (z przerwami w latach 2004–2005) największa na świecie impreza techno – Love Parade.
• Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie (Berlinale) – jeden z najbardziej prestiżowych międzynarodowych festiwali filmowych w Europie i na świecie. Odbywa się corocznie w lutym. Pierwszy festiwal odbył się w 1951^[48].
• Berlin Biennale (wł.: Berlin Biennale für zeitgenössische Kunst) – biennale sztuki współczesnej
• Internationales Literaturfestival Berlin(inne języki)
• Karneval der Kulturen(inne języki)
• Lollapalooza
• Jarmark świąteczny na Gendarmenmarkt

Oświata

Uniwersytet Humboldtów

Międzynarodowa Unia Matematyczna

W Berlinie jest 40 szkół wyższych, które mają około 200 000 studentów (2021)^[49]. Najważniejsze z nich to:

• Wolny Uniwersytet Berliński (Freie Universität Berlin) – około 35 000 studentów
• Uniwersytet Humboldtów w Berlinie (Humboldt-Universität zu Berlin) – około 35 000 studentów
• Uniwersytet Techniczny w Berlinie (Technische Universität Berlin) – około 30 000 studentów
• Berliński Uniwersytet Sztuk Pięknych(inne języki) (Universität der Künste Berlin) – około 4500 studentów
• Charité (Charité – Universitätsmedizin Berlin) – około 9000 studentów
• Wyższa Szkoła Techniki i Gospodarki w Berlinie (Hochschule für Technik und Wirtschaft Berlin(inne języki)) – około 14 000 studentów
• Berliner Hochschule für Technik(inne języki) – około 13 000 studentów
• Hochschule für Wirtschaft und Recht Berlin(inne języki) – około 11 000 studentów
• European School of Management and Technology
• Biblioteka Państwowa w Berlinie

Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT)^[50] 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech węzłów wiedzy i innowacji. Uczelnie z Berlina będą brać udział w pracach węzła informatycznego i węzła klimatycznego.

Badania naukowe

• Towarzystwo Maxa Plancka
• Leibniz-Gemeinschaft(inne języki)
• Międzynarodowa Unia Matematyczna
• TU9 German Universities of Technology e. V.
• Berlińsko-Brandenburska Akademia Nauk
• Max-Delbrück-Centrum für Molekulare Medizin(inne języki)
• Robert Koch-Institut(inne języki)

Laureaci Nagrody Nobla (Berlin)[51][52]

1901 Jacobus Henricus van ’t Hoff 1901 Emil Adolf von Behring 1902 Emil Fischer 1902 Theodor Mommsen 1905 Adolf von Baeyer 1905 Robert Koch 1907 Albert Abraham Michelson 1907 Eduard Buchner 1908 Paul Ehrlich 1909 Karl Ferdinand Braun 1910 Otto Wallach 1910 Albrecht Kossel 1910 Paul Heyse 1911 Wilhelm Wien 1914 Max von Laue 1915 Richard Willstätter 1918 Fritz Haber 1918 Max Planck 1920 Walther Nernst 1921 Albert Einstein 1925 Gustav Ludwig Hertz 1925 James Franck 1925 Richard Adolf Zsigmondy 1928 Adolf Otto Reinhold Windaus 1929 Hans von Euler-Chelpin 1931 Otto Heinrich Warburg 1932 Werner Heisenberg 1933 Erwin Schrödinger 1935 Hans Spemann 1936 Peter Debye 1939 Adolf Butenandt 1944 Otto Hahn 1950 Kurt Alder 1950 Otto Diels 1953 Fritz Albert Lipmann 1953 Hans Adolf Krebs 1954 Max Born 1956 Walther Bothe 1986 Ernst Ruska 1991 Bert Sakmann 1994 Reinhard Selten 2007 Gerhard Ertl 2009 Herta Müller 2020 Emmanuelle Charpentier

Sport

Stadion Olimpijski w Berlinie, Berlin Recycling Volleys, Stadion An der Alten Försterei

Kluby sportowe

• Piłka nożna – Hertha BSC, 1. FC Union Berlin, FC Viktoria 1889 Berlin
• Hokej na lodzie – Eisbären Berlin
• Koszykówka – ALBA Berlin
• Piłka ręczna – Füchse Berlin
• Siatkówka – Berlin Recycling Volleys
• Piłka wodna – Wasserfreunde Spandau 04
• Lekkoatletyka – SCC Berlin

Imprezy sportowe

W 1936 Berlin był gospodarzem Letnich Igrzysk Olimpijskich.

9 lipca 2006 na stadionie Olympiastadion Berlin odbył się Finał Mistrzostw Świata w Piłce nożnej pomiędzy Włochami a Francją.

W Berlinie odbywa się Maraton Berliński, który ze względu na wyniki w nim osiągane jest uznawany za „najszybszy” maraton świata. W 2009 miasto gościło lekkoatletyczne mistrzostwa świata.

Pierwszy sezon Formuły E składał się z jedenastu wyścigów, rozgrywanych w dziesięciu różnych miastach-gospodarzach.

Przestępczość

W 2013 roku na terenie Berlina popełniono łącznie ponad 503 tys. przestępstw^[53]. Dość niebezpiecznym rejonem jest centralny kiez Regierungsviertel (dzielnica Mitte). To tutaj dochodziło najczęściej (w przeliczeniu na 1000 mieszk.) do kradzieży rowerów (w całym mieście zgłoszono ponad 26,5 tys. takich zdarzeń) oraz uszkodzeń mienia (w całym Berlinie – 43,5 tys.). W tym samym rejonie dochodziło także najczęściej do kradzieży w ogóle (w całym Berlinie – ponad 226 tys.). Samochody w stolicy Niemiec w roku 2013 kradzione były łącznie ponad 6,6 tys. razy, najczęściej w dzielnicy Halensee. Podpaleń odnotowano 973. Do uszkodzeń ciała dochodziło najczęściej w rejonie Kurfürstendamm (w całym Berlinie – 52,1 tys.). Naruszenia prawa związane z narkotykami odnotowano 13,3 tys. razy (najczęściej w kiezie Schillerpromenade oraz Südliche Luisenstadt). Policja odnotowała ponadto 11,5 tys. włamań do mieszkań i domów (najczęściej w dzielnicy Grunewald)^[53].

Urodzeni w Berlinie

Eliza Radziwiłłówna

Pałac Radziwiłłów ok. 1830 (niezachowany)

• Maria Bińczyk – polska i niemiecka łyżwiarka figurowa
• Daniel Chmielewski – polski autor komiksów i rysownik
• Witold Conti – polski aktor
• Max Delbrück – amerykański genetyk, mikrobiolog, biofizyk pochodzenia niemieckiego
• Ludwik Geyer – polski przemysłowiec
• Stefan Glon – polski pięściarz
• Edwin Herbert – polski poeta i prozaik
• Franciszek Kęsy – polski salezjanin, błogosławiony Kościoła rzymskokatolickiego
• Henryk Klejne – polski kompozytor i pianista
• Roman Maciejewski – polski kompozytor
• Zygmunt Maciejewski – polski aktor
• Witold Majchrzycki – polski pięściarz
• Jan Maliński – polski pilot myśliwski
• Władysław Menka – polski pięściarz
• Gwidon Miklaszewski – polski rysownik-humorysta
• Paweł Nowacki – polski automatyk i elektrotechnik
• Jan Banaś – polski piłkarz, reprezentant Polski, mistrz Polski
• Jan Nowak-Jeziorański – polski polityk, politolog, dziennikarz
• Witold Ostrowski – polski działacz społeczny
• Antoni Pospieszalski – polski dziennikarz, eseista i filozof, cichociemny
• Vincent Rabiega – polski piłkarz
• Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł – polski filantrop
• Ferdynand Radziwiłł – polski polityk
• Janusz Franciszek Radziwiłł – polski polityk konserwatywny
• Jerzy Fryderyk Radziwiłł – ordynat na Nieświeżu
• Karol Mikołaj Radziwiłł – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego
• Michał Radziwiłł Rudy – ordynat na Przygodzicach
• Stanisław Wilhelm Radziwiłł – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego
• Wilhelm Radziwiłł – ordynat na Nieświeżu, Polak-generał pruski
• Eliza Radziwiłłówna – polska szlachcianka
• Ewa Smal – polska montażystka filmowa
• Bernard Szczęsny – polski żołnierz podziemia, burmistrz Wejherowa
• Zbigniew Tilgner – polski lekkoatleta
• Paul Tremo – kuchmistrz na dworze króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego

Współpraca

Miejscowości partnerskie:^[54]

• Buenos Aires, Argentyna (1994)
• Bruksela, Belgia (1992)
• Budapeszt, Węgry (1992)
• Dżakarta, Indonezja 1994
• Kijów, Ukraina (2023)
• Londyn, Wielka Brytania (2000)
• Los Angeles, Stany Zjednoczone (1967)
• Madryt, Hiszpania (1988)
• Meksyk, Meksyk (1993)
• Moskwa, Rosja (1991) – partnerstwo aktualnie wstrzymane
• Paryż, Francja (1987)
• Pekin, Chiny (1994)
• Praga, Czechy (1995)
• Istambuł, Turcja (1989)
• Taszkent, Uzbekistan (1993)
• Tokio, Japonia (1994)
• Warszawa, Polska (1991)
• Windhuk, Namibia (2000)

Przypisy

1. https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/a-i-5-hj
2. Einwohnerbestand Berlin – Grunddaten [online], statistik-berlin-brandenburg.de [dostęp 2023-02-13] (niem.).
3. „Berlin ortsname” w niemieckim czasopiśmie językowym „Onomastik”.
4. S. Rospond, Onomastyka słowiańska, cz. II, [w:] Onomastica nr 4, r. III, z. 1, Wrocław 1957.
5. Opis Berlina. berlin.trade.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-08)].
6. Wasserschutzgebiete – Berlin.de [online], berlin.de [dostęp 2020-11-07] (niem.).
7. World Meteorological Organization.
8. JerzyJ. Krasuski JerzyJ., Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 51, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
9. PetrP. Jokeš PetrP., Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków: Avalon, 2020, ISBN 978-83-7730-439-6 (pol.). Brak numerów stron w książce
10. H.W.H.W. Koch H.W.H.W., A history of Prussia, New York: Dorset Press, 1987, ISBN 0-88029-158-3, OCLC 17397738 [dostęp 2023-02-13]. Brak numerów stron w książce
11. Pierre Chaunu Cywilizacja wieku oświecenia Państwowy Instytut Wydawniczy (seria Rodowody Cywilizacji), wyd. 1993, s. 403.
12. Huguenot Refugees in Brandenburg and Berlin, Germany. Family Search. [dostęp 2016-03-26].
13. JerzyJ. Krasuski JerzyJ., Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 142, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
14. Polonijny Berlin – związki stare i nowe, cz. 1 historyczne i współczesne związki polonijne w Berlinie. Głos Polski. [dostęp 2016-03-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-09)].
15. JerzyJ. Krasuski JerzyJ., Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 160, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
16. A manual of dates: a dictionary of reference to the most important events in the history of mankind to be found in authentic records [online], archive.org [dostęp 2017-11-15].
17. JerzyJ. Krasuski JerzyJ., Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 174, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
18. 1896–1914 Okres nauki, Młoda Polska | Karol Szymanowski [online], karolszymanowski.pl [dostęp 2017-11-15] (pol.).
19. „LEIPZIGER STRASSE” im Bezirk Mitte von Berlin Architekturbüro Meyer Große Hebestreit Sommerer Berlin, im Dezember 2017.
20. Nationalitäten in Berlin. [dostęp 2017-09-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-26)].
21. Forschungsgruppe Weltanschauungen in Deutschland, Tabelle 2.2, Fowid.de, dostęp 2022-06-13.
22. Müller: „Wir freuen uns auf den Kirchentag und sind stolz auf die Verleihung des Titels „Reformationsstadt Europas” an Berlin” [online], berlin.de, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2021-10-07] (niem.).
23. Statistischer Bericht – Einwohnerinnen und Einwohner nach Religion am 31. Dezember 2020. (PDF; 1,1 MB) Statistik Berlin Brandenburg, S. 37, abgerufen am 17. Februar 2021.
24. Zensusdatenbank: Ergebnisse des Zensus 2011 [online] [dostęp 2021-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-05].
25. Statistischer Bericht A I 5 – hj 1 / 20 Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 30. Juni 2020 Amt für Statistik Berlin-Brandenburg (niem.), dostęp 2022-07-04.
26. Czym jest Partnerstwo-Odra?. Kancelaria Senatu, Administracja Senacka ds. Gospodarki, Technologii i Badań Naukowych. [dostęp 2013-06-06]. (niem. • pol.).
27. Regiony Partnerstwa Odry. Kancelaria Senatu, Administracja Senacka ds. Gospodarki, Technologii i Badań Naukowych. [dostęp 2013-06-06]. (niem. • pol.).
28. Berlin, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-04-26].
29. Anzahl der umsatzsteuerpflichtigen Unternehmen in Berlin von 2002 bis 2020, Statista, dostęp 2022-07-05.
30. Beata Chomątowska: Szklana pułapka, dostęp 2022-07-05.
31. Bruttoinlandsprodukt von Berlin, Statista, dostęp 2022-06-30.
32. So schneiden die 10 größten Arbeitgeber Berlins ab, kununu.com, dostęp 2022-07-11.
33. Tourismus in Zahlen, Berlin.de, dostęp 2022-06-27.
34. SzymonS. Nitka SzymonS., Berlin na weekend: Mur Berliński w 30. rocznicę upadku [online], Znajkraj, 24 września 2019 [dostęp 2019-09-24] (pol.).
35. ABOUT SPRINGER NATURE, Publons, dostęp 2022-06-30.
36. Brama Brandenburska | Przewodnik po Berlinie ze znajomością rzeczy [online], Berlin – przewodnik po mieście ze znajomością rzeczy, 27 maja 2017 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
37. Mur Berliński: krótka historia, mapa, szlak turystyczny i ciekawostki [online], Podróże po Europie, 3 listopada 2019 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
38. Berlin – zwiedzanie i informacje praktyczne [online], Podróże po Europie, 5 lipca 2016 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
39. Czerwony Ratusz w Berlinie [online], MiastaEuropy, 22 sierpnia 2014 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
40. Nowa Synagoga w Berlinie – Centrum Judaicum [online], Museumsportal Berlin [dostęp 2019-12-06] (pol.).
41. Ku’damm, Wyspa Muzeów i Zamek Bellevue. Berlin na weekend [online], kultura.gazetaprawna.pl [dostęp 2019-12-06].
42. Reise: Deutschland [online], boote-magazin.de [dostęp 2020-12-05] (niem.).
43. e, 20 Zaskakujących Informacji i Ciekawostek o Berlinie [online], Fajne Podróże, 18 listopada 2018 [dostęp 2019-07-12] (pol.).
44. Europejska Akademia Filmowa zaprosiła siedmiu nowych filmowców z Polski, którzy zdecydują, kto dostanie europejskie Oscary, krkfilm.com, dostęp 2022-07-13.
45. Muzeum Żydowskie w Berlinie, arcydzieło Daniela Libeskinda [online], archirama.pl [dostęp 2019-12-06].
46. From Berlin to the world – the doner kebab, „The Local Germany”, 31 października 2013 [dostęp 2021-04-12] (ang.).
47. Europe’s Biggest Department Store. [dostęp 2010-10-23]. (ang.).
48. „Berlinale” pierwszy międzynarodowy festiwal w roku 1951. berlinale.de. [dostęp 2019-02-07]. (niem.).
49. Zahl der Studierenden in Berlin gestiegen [online], berlin.de, 21 listopada 2021 [dostęp 2022-06-05] (niem.).
50. European Institute of Innovation and Technology: Single View.. [dostęp 2009-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-19)].
51. Nobelpreisträger Humboldt-Universität zu Berlin, [dostęp 2022-07-30] (niem.).
52. Erfolge ihrer Mitglieder Freie Universität Berlin, [dostęp 2022-07-30] (niem.).
53. Julius Tröger, Moritz Klack: Kriminalität in Berlin – So gefährlich ist Ihr Kiez. Berliner Morgenpost, 2014-07-22. [dostęp 2014-08-18]. (niem.).
54. Städtepartnerschaften [online], www.berlin.de, 4 marca 2024 [dostęp 2024-03-04] (niem.).

Linki zewnętrzne

• oficjalna strona Berlina (niem.)
• Berlin Stadt Panoramen (galeria zdjęć) (niem.)
• Podróże po Europie – Przewodnik po Berlinie (pol.)
• najstarszy polskojęzyczny serwis o Berlinie (pol.)
• Berlin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 152.

Kontrola autorytatywna (siedziba rządu):

• ISNI: 0000000113648293
• VIAF: 122530980
• LCCN: n79034972
• GND: 4005728-8
• NDL: 00629194
• LIBRIS: sq4659db1dbqh2f
• BnF: 15298132w
• SUDOC: 031278736
• NKC: ge128749, ge134036
• BNE: XX451163
• BIBSYS: 90931234
• J9U: 987007559530305171
• BLBNB: 000149409
• KRNLK: KAB201907057

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3876342
• Britannica: place/Berlin
• Treccani: berlino
• Universalis: berlin, berlin-foyer-culturel
• БРЭ: 5655652
• ЕСУ: 39444
• NE.se: berlin
• SNL: Berlin
• Catalana: 0223543
• DSDE: Berlin
• Hrvatska enciklopedija: 7118