Finlandia
państwo w Europie Północnej Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Finlandia, Republika Finlandii (fiń. Suomi, Suomen tasavalta; szw. Finland, Republiken Finland) – państwo unitarne w Europie Północnej, będące republiką. Graniczy od zachodu ze Szwecją, od północy z Norwegią i od wschodu z Rosją. Od zachodu i południa ma ponadto dostęp do Morza Bałtyckiego i do Zatoki Fińskiej. Zaliczana do krajów nordyckich. Jej stolicą są Helsinki, które wraz z miastami Espoo i Vantaa tworzą obszar metropolitalny; kolejnym największym obszarem miejskim jest Tampere, położone około 180 kilometrów na północ od Helsinek.
| |||||
| Hymn: Maamme (Nasz kraju) | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Konstytucja | |||||
| Stolica | |||||
| Data powstania |
6 grudnia 1917 | ||||
| Prezydent | |||||
| Premier | |||||
| Powierzchnia |
338 145[uwaga 1] km² | ||||
| Populacja (2021) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
16 os./km² | ||||
| Kod ISO 3166 |
FI | ||||
| Waluta |
1 euro = 100 eurocentów (EUR, €) | ||||
| Telefoniczny nr kierunkowy |
+358 | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
FIN (wcześniej SF) | ||||
| Kod samolotowy |
OH | ||||
| Strefa czasowa | |||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca | |||||
| Terytoria autonomiczne | |||||
| PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
 | |||||
Położenie na mapie | |||||
Niepodległa Finlandia powstała w 1917, po upadku caratu w Imperium Rosyjskim. Wcześniej była pod obcym panowaniem – szwedzkim od średniowiecza do roku 1809, a następnie ponad 100 lat pod panowaniem rosyjskim jako autonomiczne Wielkie Księstwo Finlandii[2].
Członek licznych organizacji międzynarodowych, między innymi ONZ, Rady Europy, OBWE, OECD, Unii Europejskiej oraz NATO.
Większość powierzchni kraju stanowią niziny z młodą rzeźbą polodowcową. Naturalne zachodnie i południowe granice Finlandii wyznaczają Zatoka Botnicka i Zatoka Fińska, pomiędzy którymi rozciąga się poprzecinane ciągami wzniesień morenowych Pojezierze Fińskie złożone z około 55 tys. jezior. Jeziora zajmują 18,8 tys. km², bardzo liczne są bagna i torfowiska. W środkowej części kraju ukształtowanie terenu ma cechy południowych pojezierzy i leżących na północ wyżyn. Na północ od Koła Podbiegunowego rozciąga się Laponia Fińska, która stanowi przedgórze Gór Skandynawskich. Linia wybrzeża szkierowego, jest silnie rozwinięta, z dużą liczbą małych wysepek.
Powierzchnia:
Długość granicy lądowej:
Długość wybrzeża:
- całkowita: 1250 km
- Najwyższy punkt: Haltiatunturi – 1328 m n.p.m.
- Najniższy punkt: Morze Bałtyckie – 0 m n.p.m.
- Najdłuższa rzeka: Kemijoki – 550 km
- Największe jezioro: Saimaa – 1377 km²
- Powierzchnia lasów: 69%
Jeziora
Poniższa lista przedstawia 10 największych jezior Finlandii:
| Jezioro | Powierzchnia [km²] | Maks. głębokość [m] | Objętość [km³] |
|---|---|---|---|
| Saimaa (75,7 m n.p.m.) | 1377,05 | 84,0 | 36,0 |
| Päijänne (78,3 m) | 1080,63 | 95,3 | 18,1 |
| Inari (118,7 m) | 1040,28 | 91,9 | 15,9 |
| Pielinen (93,7 m) | 894,21 | 93,7 | 8,5 |
| Oulujärvi | 887,09 | 38,0 | 6,0 |
| Pihlajavesi | 712,59 | 75,7 | 8,08 |
| Orivesi | 601,30 | 75,9 | – |
| Haukivesi | 562,31 | 75,8 | – |
| Keitele | 493,59 | 99,5 | 3,4 |
| Kallavesi | 472,76 | 82,0 | – |
W całym kraju występuje 187 888 jezior[3], które mają powierzchnię większą niż 500 m².
Południowa część Finlandii leży w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego przejściowego. Natomiast północ (w tym Fińska Laponia) jest w zakresie klimatu okołobiegunowego subpolarnego. Średnie temperatury lipca na południu wynoszą od +17 do +18 °C i od +14 do +15 °C na północy (w najchłodniejszym miejscu pod Kilpisjärvi +12 °C). W styczniu średnie temperatury wynoszą –2 °C na Wyspach Alandzkich, –4 °C na południowym wybrzeżu, w środkowej części kraju od –8 do –10 °C i –14 °C na północy. Długość okresu wegetacyjnego na południu wynosi 185–200 dni, na północy 120. Najwyższą temperaturę zanotowano w 1914 roku w Liperi, koło Joensuu i wynosiła ona +37,2 °C. Nieoficjalnie najniższa temperatura wystąpiła w Kaaresuvanto (–54 °C). Okres zimowy występuje zwykle od połowy grudnia do końca marca na Wyspach Alandzkich, od końca listopada do końca marca na południowym wybrzeżu, od połowy listopada do połowy kwietnia w środkowej Finlandii i od końca października do końca kwietnia na północy. Liczba dni w roku z temperaturą powyżej +25 °C waha się od 20-25 na południu do 5-7 na północy (w górskiej stacji Kilpisjärvi takie temperatury występują średnio raz na 2 lata). Najwięcej, tj. 48 takich dni zanotowano w mieście Kouvola w 2010 roku. Temperatury powyżej +30 °C zdarzają się rzadko i nie występują co roku. Największą ich liczbę zaobserwowano w 2010 roku w Lappeenrancie (14 dni). Okres bez przymrozków trwa od końca kwietnia do połowy października na Wyspach Alandzkich, na południu kraju od początku maja do końca września, na północy od początku czerwca do końca sierpnia, choć sporadycznie przymrozki mogą występować także w lipcu. Średnie roczne opady w Helsinkach wynoszą 650 mm, a największe ich natężenie przypada na sierpień. Na północy suma opadów wynosi 500 mm.
Kalendarium
I wiek
IX wiek
- Fińskie plemiona Suomi, Häme i Karelów tworzą związki przedpaństwowe.
XII-XIII wiek
- 1155 – Król szwedzki Eryk IX i angielski biskup Henryk z Uppsali poprowadzili pierwszą wyprawę krzyżową do Finlandii, która kończy się śmiercią biskupa.
- 1249 – szwedzki hrabia Birger prowadził drugą wyprawę krzyżową, od której rozpoczyna się stopniowy podbój ziem fińskich przez Szwedów.
- 1280 – rozpoczęcie budowy Katedry w Turku (szw. Åbo).
- Koniec wieku XIII – budowa szwedzkich umocnień w Turku, Häme i Viipuri.
XIV wiek
- Początek wieku XIV – pierwsi fińscy studenci zostali zapisani na Uniwersytet Paryski.
- 1323 – pokój w Pähkinäsaari, podzielił Finlandię między Szwecję i Nowogród.
- 1362 – Finowie zostali dopuszczeni do wyboru króla Szwecji.
- 1397 – Królestwa Danii, Szwecji i Norwegii połączyły się w Unii Kalmarskiej.
XV wiek
- 1475 – szwedzki arystokrata Erik Axelsson Tott założył zamek Olavinlinna we wschodniej Finlandii, w pobliżu Savo.
- 1493 – pierwsza wzmianka o Finlandii na drukowanej mapie Europy autorstwa Niemca Hartmanna Schedla: „Liber chronicarum”.
XVI wiek
- 1523 – koniec Unii Kalmarskiej, Gustaw I Waza został królem Szwecji.
- 1527 – ludność Finlandii przyjęła protestantyzm.
- 1543 – biskup Mikael Agricola napisał Abckiria, pierwszą księgę fińskojęzyczną.
XVII wiek
- 1617 – po pokoju w Stolbova Szwecja stała się imperium skandynawsko-bałtyckim, zajmując cały teren Finlandii oraz Karelię.
- 1630-1643 – fińscy kawalerzyści (hakapelici) byli jednymi z najlepszych żołnierzy szwedzkich w wojnie trzydziestoletniej.
- 1640 – królowa szwedzka Krystyna założyła uniwersytet w Turku (szw. Åbo Akademi).
- 1642 – pojawiła się pierwsza fińskojęzyczna Biblia – Kristiinan Raamattu (Biblia Krystyny).
- 1696 – wybucha klęska głodu, w wyniku której umiera jedna trzecia ludności kraju.
XVIII wiek
- 1700-1721 – wielka wojna północna.
- 1721 – traktat pokojowy z Uusikaupunki pozbawił Szwecję kontroli nad terenami dzisiejszych Estonii i Łotwy oraz nad ujściem Newy.
- 1747 – Szwedzi rozpoczęli w pobliżu Helsinek budowę fortyfikacji o nazwie Sveaborg (Zamek Szwecji, później Suomenlinna – Zamek Finlandii).
- 1765 – fiński polityk i duchowny Anders Chydenius opublikował książkę pod szwedzkim tytułem Den nationnale winsten, w której zachwalał wolny handel (11 lat przed podobną publikacją Adama Smitha).
XIX wiek
- 1809 – Szwecja przegrała z Imperium Rosyjskim wojnę o Finlandię, która stała się Wielkim Księstwem Fińskim z carem jako władcą. Rozpoczęło się 110-letnie panowanie rosyjskie w Finlandii.
- 1812 – należące do Rosji terytoria znane jako „Stara Finlandia” (Vanha Suomi) zostały przyłączone do Wielkiego Księstwa; nową stolicą po Turku zostały Helsinki.
- 1835 – pierwsza publikacja Kalevali – fińskiego eposu narodowego.
- 1848 – pierwsze publiczne wykonanie hymnu narodowego – Maamme (Nasz Ląd). Ukazał się pierwszy tom Fänrik Stals sägner, zbioru poematów Johana Runeberga.
- 1853-1867 – Zacharis Topelius opublikował Fältskärns berättelser, zbiór nowel historycznych.
- 1860 – Wielkie Księstwo Fińskie zastąpiło ruble rosyjskie markkami fińskimi, które stanowiły walutę obiegową do czasu wprowadzenia euro; początek uprzemysłowienia kraju – powstało wiele stolarni, fabryk papierniczych czy meblarskich.
- 1863 – car Aleksander II Romanow wydał rozporządzenie o zrównaniu języka fińskiego ze szwedzkim.
- 1870 – Aleksis Kivi wydał pierwszą fińską powieść Seitsemän veljestä.
- 1882 – pierwsza Finka – Emma Irene Aström – ukończyła uniwersytet w Turku.
- 1900 – fińscy artyści, architekci Armas Lindgren, Herman Gesellius, Eliel Saarinen, Akseli Gallen-Kallela i malarze Gallen-Kallela, Albert Edelfelt, Eero Järnefelt, Pekka Halonen odnieśli wiele sukcesów na Wielkiej Światowej Wystawie w Paryżu.
XX wiek
- 1902 – 23 tys. Finów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Była to największa fala wyjazdów w nowożytnej historii kraju; od 1864 do 1914 wyjechało do Ameryki ponad 320 000 osób.
- 1906 – powstał parlament Finlandii – Eduskunta. Był to pierwszy na świecie parlament dopuszczający do uczestniczenia w życiu politycznym kobiety.
- 1917 – 15 listopada Eduskunta podjęła decyzję o przejęciu władzy w dotychczasowym Wielkim Księstwie. 6 grudnia Finowie ogłosili niepodległość. Bolszewicy uznali ten fakt 31 grudnia (więcej na temat odzyskania niepodległości zobacz: Królestwo Finlandii).
- 1918 – w styczniu wybuchła wojna domowa w Finlandii.
- 1919 – 17 lipca uchwalono, a 19 lipca wszedł w życie nowy Akt o formie rządu – Finowie przyjęli ustrój republikański z rządem parlamentarnym; pierwszym prezydentem został Kaarlo Juho Ståhlberg.
- 1919 – w Finlandii wprowadzono prohibicję.
- 1920 – Finlandia podpisała w Tartu pokój z Rosją bolszewicką, odzyskując dostęp do Morza Barentsa i miasto Petsamo; fiński biegacz Paavo Nurmi zdobył swój pierwszy medal olimpijski na Igrzyskach w Antwerpii; Finlandia wstąpiła do Ligi Narodów.
- 1921 – fiński parlament przyjął ustawę przyznającą Finlandii opiekę nad Autonomicznym Regionem Wysp Alandzkich.
- 1922 – parlament przyjął ustawy o wolności religijnej, obowiązkowej edukacji i służbie wojskowej.
- 1924 – Paavo Nurmi zdobył cztery złote medale na Igrzyskach Olimpijskich w Paryżu.
- 1929-1932 – powstanie faszystowskiego Ruchu Lapua.
- 1932 – Finlandia i ZSRR podpisały pakt o nieagresji.
- 1935 – budowa biblioteki miejskiej w Viipuri (Wyborg), dzieła architekta Alvara Aalto.
- 1939 – III Rzesza i ZSRR podpisały pakt Ribbentrop-Mołotow. Pozwalał on ZSRR na zajęcie republik nadbałtyckich, wschodniej Polski i części Finlandii oraz Rumunii; Frans Sillanpää zdobył nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.
- 1939–1940 – Armia Czerwona zaatakowała Finlandię, rozpoczynając 105-dniową kampanię wojny zimowej. Dowódcą wojsk fińskich był marszałek Mannerheim.
- 1941 – tzw. wojna kontynuacyjna – po bombardowaniu miast fińskich przez lotnictwo sowieckie w dniach 25–26 czerwca wypowiedzenie wojny przez Finlandię i wznowienie walk, tym razem we współdziałaniu z Niemcami; do 1944 Finowie odzyskali tereny utracone w wojnie zimowej.
- 1944 – w lipcu wojska sowieckie wkroczyły do Finlandii, ale nie okupowały kraju dzięki zręcznej dyplomacji Mannerheima; podpisano zawieszenie broni, Finowie utracili jednak Karelię i Petsamo. Musieli też przez kilka następnych lat płacić odszkodowania wojenne i udostępnić flocie ZSRR na 50 lat port w Porkkala.
- 1945 – A.I. Virtanen zdobył nagrodę Nobla w dziedzinie chemii. Ukazało się także pierwsze wydanie Muminków Tove Jansson. W tymże roku, w wyniku przegranej wojny prawie 500 tys. Finów zostało przesiedlonych z terenów zajętych przez ZSRR w głąb Finlandii. Dzięki wsparciu władz fińskich większość z nich wkrótce zamieszkała we własnym domu.
- 1948 – Traktat o Przyjaźni i Współpracy Gospodarczej z ZSRR.
- 1951 – projektant Tapio Wirkkala otrzymał Grand Prix w Mediolanie.
- 1952 – Letnie Igrzyska Olimpijskie 1952 w Helsinkach
- 1954 – pisarz Väinö Linna wydał swoją powieść wojenną „Tuntematon sotilas” (Nieznany żołnierz).
- 1955 – Finlandia wstąpiła do ONZ i Rady Nordyckiej.
- 1956 – ZSRR oddał bazę morską Porkkala Finlandii. Urho Kekkonen został po raz pierwszy wybrany prezydentem.
- 1958 – ZSRR próbował wpłynąć na skład rządu fińskiego; wydarzenie przeszło do historii jako „kryzys mroźnej nocy”.
- 1961 – Finlandia wstąpiła do EFTA; ZSRR ponownie próbował wpłynąć na sytuację polityczną Finlandii, tym razem przy okazji wyborów prezydenckich.
- 1970 – Finowie wprowadzili 40-godzinny tydzień pracy.
- 1971 – otwarcie Finlandiatalo w Helsinkach, zaprojektował ją Alvar Aalto.
- 1973 – podpisanie umowy o wolnym handlu z EEC.
- 1981 – po 25-letniej karierze politycznej Urho Kekkonen przeszedł na emeryturę.
- 1989 – Finlandia stała się członkiem Rady Europy.
- 1991–1993 – po upadku ZSRR fińska gospodarka przeżywała okres głębokiego kryzysu.
- 1992 – Finlandia zdecydowała się na przystąpienie do Unii Europejskiej.
- 1994 – Finowie w referendum narodowym opowiedzieli się za przystąpieniem do UE[4].
- 1995 – Finlandia stała się członkiem UE[5][6].
- 1999 – przyjęto warunki wejścia do strefy euro[7].
- 2000 – w marcu wprowadzona została nowa konstytucja
XXI wiek
| Rok | Populacja | Rok | Populacja |
|---|---|---|---|
| 1750 | 421 000 | 1880 | 2 060 800 |
| 1760 | 491 000 | 1890 | 2 380 100 |
| 1770 | 561 000 | 1900 | 2 655 900 |
| 1780 | 663 000 | 1910 | 2 943 400 |
| 1790 | 705 600 | 1920 | 3 147 600 |
| 1800 | 832 700 | 1930 | 3 462 700 |
| 1810 | 863 300 | 1940 | 3 695 617 |
| 1820 | 1 177 500 | 1950 | 4 029 803 |
| 1830 | 1 372 100 | 1960 | 4 446 222 |
| 1840 | 1 445 600 | 1970 | 4 598 336 |
| 1850 | 1 636 900 | 1980 | 4 787 778 |
| 1860 | 1 746 700 | 1990 | 4 998 478 |
| 1870 | 1 768 800 | 2000 | 5 181 000 |
| 2010 | 5 375 276 |
Populacja
Liczba ludności Finlandii w 2016 roku wynosiła 5 503 297 obywateli[13]. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 17 mieszkańców na kilometr kwadratowy[14], co czyni z Finlandii trzecie (po Norwegii i Islandii) najrzadziej zaludnione państwo Europy. Południowa część zawsze była gęściej zamieszkana niż północna. Ta dysproporcja wzrosła wraz z postępującą urbanizacją w XX wieku. Największymi miastami Finlandii są Helsinki, Espoo, Tampere i Vantaa. Inne duże znaczące miasta to Turku i Oulu.
W Finlandii nie prowadzi się oficjalnych statystyk etnicznych. Dostępne są jednak statystyki ludności fińskiej według języka, obywatelstwa i pochodzenia. W 2018 roku 92,7% ludności miało pochodzenie fińskie, a pozostałe 7,3% to obcokrajowcy. Szacuje się, że 3,9% mieszkańców ma pochodzenie europejskie inne niż fińskie (głównie z Estonii, Rosji, krajów byłej Jugosławii, a nawet Turcji), 2,1% ma pochodzenie azjatyckie (głównie z Iraku, Chin, Wietnamu, Afganistanu, Tajlandii i Iranu), 0,94% afrykańskie (głównie z Somalii) i 0,21% amerykańskie. Pozostałe 0,15% miało inne pochodzenie, bądź nieokreślone[15].
Miasta
Największe miasta (2016)[16]:
| Miasto | Liczba ludności | Region |
|---|---|---|
 Helsinki |
634 940 | Uusimaa |
 Espoo |
273 627 | Uusimaa |
 Tampere |
228 125 | Pirkanmaa |
 Vantaa |
218 663 | Uusimaa |
 Oulu |
200 232 | Ostrobotnia Północna |
 Turku |
187 433 | Varsinais-Suomi |
 Jyväskylä |
138 800 | Finlandia Środkowa |
 Lahti |
119 341 | Päijät-Häme |
 Kuopio |
113 028 | Sawonia Północna |
Języki
Dla większości Finów (92%)[17] język fiński jest językiem ojczystym. Język ten należy do języków bałtycko-fińskich, podgrupy języków uralskich. Morfologicznie rzecz biorąc, jest to język aglutynacyjny. Oznacza to odmianę form rzeczowników, przymiotników, zaimków, liczebników i czasowników w zależności od ich roli w zdaniu. W praktyce oznacza to stosowanie przyrostków i złożeń, zamiast przyimków i zrostków. Szacuje się, że około 65% wszystkich fińskich słów to złożenia[18]. Bardzo blisko z nim spokrewniony jest język estoński. Języki te (fiński i estoński), wraz z węgierskim i baskijskim są najpopularniejszymi językami nieindoeuropejskimi w Europie. Finlandia jest jednym z trzech państw, w których język uralski jest używany przez większość mieszkańców. Pozostałe dwa to Estonia i Węgry.
Drugim pod względem popularności językiem w Finlandii jest język szwedzki (w tym osobna fińska odmiana języka szwedzkiego), którym posługuje się około 5,6% ludności. Używane są także języki: rosyjski (0,8%), estoński (0,3%), fińsko-romski oraz fiński język migowy (przez około 5000 osób)[19]. Na północy kraju, w Laponii, zamieszkuje około 7000 Lapończyków. Około jedna czwarta z nich używa języków lapońskich jako ojczystych. Prawo każdej z mniejszości w Finlandii do pielęgnowania swych odrębnych tradycji i kultury jest chronione przez fińską konstytucję[20].
W 2005 w badaniach przeprowadzonych w ramach Eurobarometru dotyczących języków Unii Europejskiej 60% dorosłych obywateli deklarowało znajomość angielskiego, 38% szwedzkiego (41% w 2008), a 17% niemieckiego[21]. Ta liczba ludzi znających angielski umieściła Finlandię na piątym miejscu za Maltą (89%), Holandią (86%), Szwecją (85%) i Danią (83%). Język niemiecki jest w Finlandii znacznie bardziej znany niż francuski i hiszpański.
Religia
| Religia w Finlandii[22] | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rok | Ewangelicko-Luterański Kościół Finlandii | Fiński Kościół Prawosławny | Inne | Bez wyznania | |||||||
| 1950 | 95,7% | 1,7% | 0,4% | 2,7% | |||||||
| 1980 | 90,3% | 1,1% | 0,7% | 7,8% | |||||||
| 1990 | 87,9% | 1,1% | 0,9% | 10,2% | |||||||
| 2000 | 85,1% | 1,1% | 1,1% | 12,7% | |||||||
| 2010 | 78,3% | 1,1% | 1,4% | 19,2% | |||||||
| 2015 | 73,0% | 1,1% | 1,6% | 24,3% | |||||||
| 2016 | 72,0% | 1,1% | 1,6% | 25,3% | |||||||
| 2017 | 70,9% | 1,1% | 1,6% | 26,3% | |||||||
| 2018 | 69,8% | 1,1% | 1,7% | 27,4% | |||||||
| 2019 | 68,7% | 1,1% | 1,7% | 28,5% | |||||||
| 2020 | 67,8% | 1,1% | 1,7% | 29,4% | |||||||
| 2021 | 66,6% | 1,1% | 1,8% | 30,6% | |||||||
| 2022 | 65,2% | 1,1% | 1,8% | 32,0% | |||||||
Religią dominującą w Finlandii jest protestantyzm.
Główne wyznania[23]:
- luteranie – 3,60 mln,
- zielonoświątkowcy – 50 do 100 tys.[24][25] (w tym ok. 13,2 tys. zarejestrowanych),
- prawosławni – 58,5 tys.,
- muzułmanie – 50 do 60 tys.[26] (w tym ok. 22,3 tys. zarejestrowanych),
- świadkowie Jehowy – 18,2 tys.[27] (w tym ok. 16,2 tys. zarejestrowanych),
- Wolny Kościół Finlandii (ewangelikalni) – 14,6 tys.,
- katolicy – 15,0 tys.,
- buddyści – ponad 10 tys.[28] (w tym 1,9 tys. zarejestrowanych),
- inne grupy wyznaniowe (w tym: adwentyści dnia siódmego – 3,1 tys., mormoni – 3,1 tys., baptyści – 2,4 tys., metodyści – 1,3 tys., żydzi – 1,1 tys.).
Od 1923 roku fińska konstytucja gwarantuje wolność religijną. Fiński Kościół Ewangelicko-Luterański i Fiński Kościół Prawosławny mają status Kościołów narodowych. Dzięki temu mają specjalne przywileje, wierni płacą na ich rzecz podatki w wysokości 1% lub 2% dochodów. Tylko 2% luteran chodzi do kościoła co tydzień, a 10% co miesiąc. Odsetek osób wierzących w Boga i uznających podstawowe prawdy religii chrześcijańskiej jest wyższy, niż w innych państwach nordyckich; częstsze są też, pomimo niskiego uczestnictwa w nabożeństwach, prywatne praktyki religijne[29].
Większość fińskich dzieci jest chrzczona (55,7% w 2022) i konfirmowana (74,0% w 2022)[30]. Większość pogrzebów jest chrześcijańska. Większość luteran chodzi do kościoła tylko przy specjalnej okazji jak np. śluby, pogrzeby i święta[31]. Według badań Eurobarometru z 2010 r. 33% Finów twierdziło, że „wierzy w istnienie Boga”, 42% stwierdziło, że „wierzy w istnienie jakiejś siły wyższej”, a 22%, że „nie wierzy w Boga ani żadną inną siłę wyższą”[32].
Struktura rodzinna
Życie rodzinne w Finlandii odpowiada modelowi rodziny nuklearnej. Relacje z dalszą rodziną są raczej rzadkie i przypadki łączenia się ludzi w formie rodziny wielopokoleniowej raczej się nie zdarzają. Zgodnie z raportem UNICEF-u, Finlandia zajmuje bardzo wysokie, czwarte miejsce na świecie pod względem zapewnienia dziecku odpowiednich warunków życia[33].
Opieka zdrowotna
Na każde 307 osób przypada jeden lekarz[34]. Około 18,9% funduszy przeznaczonych na opiekę zdrowotną pochodzi z sektora prywatnego, a 76,6% z publicznego. Najważniejszymi instytucjami są Ministerstwo Zdrowia oraz Narodowy Publiczny Instytut Zdrowia. Według szwedzkich badań, przeprowadzonych w 16 państwach, Finlandia posiada najwydajniejszy system opieki zdrowotnej[35].
Przewidywana długość życia wynosi 82 lata dla kobiet i 75 dla mężczyzn[36]. Jeszcze w latach 70. XX wieku Finlandia miała jeden z najwyższych odsetków zgonów spowodowanych chorobami serca. Od tego czasu zaczęto propagować zdrowe odżywianie się oraz ćwiczenia fizyczne, co przyniosło bardzo dobry efekt. Odsetek osób palących jest bardzo niski i wynosi 26% w przypadku mężczyzn i 19% w przypadku kobiet[37].
Całkowite roczne spożycie alkoholu jest niższe niż w innych europejskich państwach, pomimo tego, że w weekendy bardzo popularne są zabawy z dużą ilością trunków[38]. Wśród ludności w wieku produkcyjnym choroby i wypadki spowodowane przez alkohol stały się w ostatnim czasie najczęstszą przyczyną śmierci[39].
Narodowy Publiczny Instytut Zdrowia twierdzi, że 54% mężczyzn i 38% kobiet ma nadwagę, inne źródła podają wyższe wartości, odpowiednio 70% i 50%. Przewiduje się, że odsetek osób chorych na cukrzycę wzrośnie do 15% w 2015 roku[40]. Finlandia ma najwyższy odsetek chorych na cukrzycę typu 1.
Finlandia była do 2000 roku republiką półprezydencką, ówcześnie przyjęta konstytucja, uchylając tę z roku 1919, zastąpiła ten system parlamentarno-gabinetowym.
Głową państwa jest prezydent (od 1 marca 2024 roku ten urząd sprawuje Alexander Stubb), wybierany przez społeczeństwo w bezpośrednich wyborach na sześcioletnią kadencję i może być wybrany na najwyżej dwie następujące po sobie kadencje. W kompetencjach prezydenta leży, między innymi, mianowanie premiera i na jego wniosek ministrów. Mianuje kanclerza sprawiedliwości, przewodniczącego i członków Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także arcybiskupa i biskupów Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Posiada możliwość rozwiązania parlamentu, prawo kontroli administracji, prawo inicjatywy ustawodawczej i veta ustawodawczego. Jest również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych.
Parlament (Eduskunta) jest wybierany przez społeczeństwo na czteroletnią kadencję i liczy 200 osób.
Rząd (Rada Państwa)
Konstytucja
Do 1 marca 2000 roku w skład konstytucji wchodziło pięć ustaw konstytucyjnych:
- Akt o Formie Rządu (1919)
- Akt o prawie parlamentu do badania zgodności z prawem czynności urzędowych Rady Państwa, Kanclerza Sprawiedliwości i Ombudsmana (1922)
- Akt o Parlamencie (1928)
- Akt o Trybunale Stanu (1922)
- Akt o Samorządzie Wysp Alandzkich (1951)
1 marca 2000 roku weszła w życie nowa konstytucja, zaakceptowana przez Eduskuntę wymaganą większością 2/3 głosów dwukrotnie w 1999 roku (zmiana konstytucji musi zostać uchwalona i potwierdzona przez nowo wybrany parlament).
Od 1 stycznia 2011 Finlandia jest podzielona na 19 regionów, regiony są podzielone na 70 podregionów, podregiony dzielą się na 320 gmin. Dawny podział na 6 prowincji stracił swe znaczenie 1 stycznia 2010 r.
Finlandia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[41]. Uzbrojenie sił lądowych Finlandii składało się w 2014 roku z: 270 czołgów, 1392 opancerzonych pojazdów bojowych, 72 dział samobieżnych, 70 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 689 zestawów artylerii holowanej[41]. Marynarka wojenna Finlandii dysponowała w 2014 roku 19 okrętami obrony przybrzeża oraz 19 okrętami obrony przeciwminowej[41]. Fińskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 54 myśliwców, 11 samolotów transportowych, 57 samolotów szkolno-bojowych oraz 21 śmigłowców[41].
Według rankingu Global Firepower (2023) fińskie siły zbrojne liczyły 42 tys. żołnierzy zawodowych oraz 900 tys. rezerwistów, stanowiąc 51. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości niemal 6,4 mld dolarów (USD)[42].
Porty lotnicze w Finlandii
Do XX wieku Finlandia była krajem zacofanym. Po II wojnie światowej gospodarka kraju była silnie związana z gospodarką ZSRR. Z drugiej strony jednak Finlandia dzięki sąsiedztwu Szwecji i Norwegii, stała się państwem socjalnym z prywatną własnością, ale wysokimi podatkami. Podatki stanowią 45% PKB[43] i jest to poziom najwyższy na świecie po innych krajach skandynawskich, które mają podatki nieco wyższe niż 50% PKB. Najbardziej znaną fińską firmą jest Nokia, która jeszcze do 2008 roku posiadała 35% światowego rynku telefonii komórkowej (wówczas 1. miejsce na świecie). Fińskie, nominalne PKB per capita w 2005 wynosiło 40 197 dolarów, dając Finlandii 12. miejsce na świecie, a PKB per capita zmierzone parytetem siły nabywczej 34 tys. 819 dolarów, dając jej także 12. miejsce na świecie. Eksport wynosił nieco ponad 80 mld dolarów. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 26,9 i jest jednym z najniższych na świecie.
Wydobywa się rudy miedzi, cynku, żelaza, chromu i niklu. Podstawowe gałęzie przemysłu, to przemysł:
- drzewny i celulozowo-papierniczy
- metalowy
- maszynowy
- hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych.
Rolnictwo to przede wszystkim hodowla bydła typu mlecznego, a na północy reniferów oraz leśnictwo (zob. lasy Finlandii).
Stopa bezrobocia wynosi 8,2%[44], średnia długość życia: mężczyźni 78 lat, kobiety 84 lata[45].
W 2004 r. Finlandia zajęła pierwsze miejsce w rankingu konkurencyjności Światowego Forum Ekonomicznego.
Finlandia produkuje także samochody ciężarowe, wojskowe i specjalistyczne samochody Sisu.
Telekomunikacja
Około 79% fińskiego społeczeństwa używa Internetu, a wszystkie fińskie szkoły i biblioteki publiczne posiadają łącza internetowe. W październiku 2009 fiński minister transportu i komunikacji zobowiązał się do zapewnienia od połowy 2010 roku każdemu mieszkańcowi kraju dostępu do Internetu z przepustowością nie mniejszą niż 1 Mbps[46].
Transport
Długość sieci drogowej Finlandii wynosi 79 390 km (1.01.2015[47]). 8603 km z nich stanowią drogi krajowe (fiń. Valtatiet), z czego 810 km to autostrady.
Sieć kolejowa ma długość 5919 km. W Finlandii obowiązuje rozstaw szyn 1524 mm. Jest to o 4 mm więcej niż w sąsiedniej Rosji, ale pociągi mogą bez zmiany jeździć po obu rozstawach. Finlandia posiada cztery kolejowe przejścia graniczne z Rosją oraz jedno ze Szwecją w Tornio.
Największym lotniskiem w kraju jest port lotniczy Helsinki-Vantaa. W 2017 roku obsłużył 18,9 mln pasażerów na 22,9 mln pasażerów w całym kraju. Drugim co do wielkości lotniskiem jest Oulu (923 tys. pasażerów)[48].
Finlandia posiada dobre połączenia promowe z Estonią, Szwecją, Niemcami i Polską. Przewoźnik Finnlines obsługuje połączenie z Gdyni do Helsinek. Najpopularniejsza trasa promowa to trasa z Estonii przez Zatokę Fińską: Tallinn – Helsinki[49].
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,622 mln turystów (4% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,750 mld dolarów[50]. Przychody z turystyki stanowią około 2,5% fińskiego PKB[51]. Stwarza ona miejsca pracy dla 140 tysięcy osób[51].
Finlandia jest najchętniej odwiedzana przez turystów z Rosji, Szwecji i Niemiec[51][52][53].
W 2003 roku w studiach PISA, prowadzonych przez OECD, fińscy uczniowie we wszystkich dziedzinach poza matematyką, w której byli drudzy, zajęli pierwsze miejsca na świecie[54]. Fiński system edukacji został zreformowany na początku lat 70. z modelu niemieckiego, który został uznany za niewydajny. Prawie wszystkie szkoły w Finlandii to szkoły państwowe, a za szkoły niepaństwowe nie płaci się, gdyż finansuje je państwo. Również wszystkie uniwersytety są państwowe, kilka z istniejących obecnie uniwersytetów to upaństwowione uniwersytety, które kiedyś znajdowały się w rękach prywatnych. W fińskich szkołach nie stawia się ocen przez pierwsze 3 lata kształcenia, nie praktykowane jest pozostawianie ucznia na drugi rok w tej samej klasie (w szkole podstawowej, jeżeli rodzice się nie zgadzają), istnieje zakaz dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu: pochodzenia, stanu majątkowego rodziców itd. Bardzo podobny system z ograniczoną liczbą egzaminów istniał przez pewien czas w Związku Radzieckim[55].
Od poziomu szkoły podstawowej obowiązkowa jest nauka języka angielskiego, od gimnazjum dodatkowo nauka języka szwedzkiego. W gimnazjum można wybrać trzeci język, a w liceum panuje w tej kwestii dowolność (nauka angielskiego i szwedzkiego jest kontynuowana).
W szkołach organizuje się zajęcia wychowania fizycznego, edukacji zdrowotnej oraz gotowania. Jeśli chodzi o wychowanie fizyczne, to fińskie szkoły zajmują jedno z ostatnich miejsc w Unii Europejskiej, przeznaczając na nie najmniej czasu. Według Narodowego Publicznego Instytutu Zdrowia tylko jedna trzecia dorosłych wystarczająco dużo ćwiczy[40].
Fińscy laureaci Nagrody Nobla:
- Frans Sillanpää (1939) (literatura)
- Artturi Virtanen (1945) (chemia)
- Ragnar Granit (1967) (medycyna)
- Martti Ahtisaari (2008) (Pokojowa Nagroda Nobla)
Fiński epos narodowy:
Najpopularniejszy utwór dziecięcy:
- Muminki autorstwa Tove Jansson
Za narodowy sport Finlandii uznaje się pesäpallo, grę zespołową zbliżoną swoimi zasadami do amerykańskiego baseballu. Dużą popularnością cieszą się także sporty zimowe, a w szczególności hokej na lodzie oraz biegi narciarskie. Do niedawna Finowie uchodzili za jednych z najlepszych skoczków narciarskich na świecie, jednak w ostatnich latach coraz częściej mówi się o kryzysie w tej dyscyplinie[56], co spowodowane jest wysokimi kosztami związanymi z trenowaniem tego sportu, wycofywaniem się dotychczasowych sponsorów oraz brakiem utalentowanych zawodników na miarę Matti Nykänena czy Janne Ahonena, a także brakiem ogólnego zainteresowania tą dyscypliną sportu wśród fińskiej młodzieży.
Poza zimowymi uznanie zyskują także sporty motorowe. Finowie Keke Rosberg, Mika Häkkinen oraz Kimi Räikkönen zdobywali tytuł mistrza świata Formuły 1. Popularna jest także fińska liga żużlowa.
W Helsinkach odbyły się XV Letnie Igrzyska Olimpijskie[57][58][59]. Najwybitniejszym fińskim lekkoatletą pozostaje do dzisiaj biegacz Paavo Nurmi, wielokrotny złoty medalista olimpijski[60].
Finlandia to jeden z niewielu krajów europejskich, w którym szerokiej popularności nie zdobyła piłka nożna. Mimo iż reprezentanci Finlandii grywali w silnych europejskich klubach, to drużynie narodowej długo nie udało się zakwalifikować do żadnego międzynarodowego turnieju. Dopiero 15 listopada 2019 reprezentacja Finlandii, pokonując 3:0 reprezentację Liechtensteinu, uzyskała pierwszy historyczny awans na Mistrzostwa Europy. Tam pokonała 1:0 reprezentację Danii, przegrała 0:1 z reprezentacją Rosji i przegrała 0:2 z reprezentacją Belgii, odpadając po fazie grupowej.
- Karelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka
- Jokamiehenoikeus – prawo do korzystania z natury
- język fiński
- Finowie
- Fińskie Stowarzyszenie Biznesu (Finnish Trade Guild) w Warszawie
- Laponia
- Dane podane za CIA The World Factbook (źródło: CIA) (ang.).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
