Gjuha e rrezikuar
From Wikipedia, the free encyclopedia
Një gjuhë e rrezikuar është një gjuhë që është në rrezik të mos përdoret pasi folësit e tij vdesin ose zhvendosen në një gjuhë tjetër. Humbja e gjuhës ndodh kur gjuha nuk ka më folës amë dhe bëhet një "gjuhë e vdekur". Nëse askush nuk mund ta flasë gjuhën fare, ai bëhet një "gjuhë e zhdukur". Një gjuhë e vdekur ende mund të studiohet përmes regjistrimeve ose shkrimeve, por është ende e vdekur ose e zhdukur nëse nuk ka folës të rrjedhshëm.[1] Megjithëse gjuhët janë zhdukur gjithnjë në mbarë historinë njerëzore, ata aktualisht po vdesin me një ritëm të përshpejtuar për shkak të globalizimit, neokolonializmit[2] dhe linguicide (vrasje gjuhësore).[3]
Zhvendosja e gjuhës më së shpeshti ndodh kur folësit kalojnë në një gjuhë të lidhur me pushtetin social ose ekonomik ose folen më gjerësisht, rezultati përfundimtar është vdekja e gjuhës. Konsensusi i përgjithshëm është se ekzistojnë rreth 6000[4] dhe 7000 gjuhë që fliten aktualisht, dhe se 50 deri 90% prej tyre do të jenë zhdukur deri në 2100.[2] 20 gjuhët më të zakonshme, të folura nga më shumë se 50 milion folës secila, fliten nga 50% e popullsisë së botës, por shumica e gjuhëve flitet nga më pak se 10,000 njerëz.[2]
Hapi i parë është në vdekjen e gjuhës është rreziku potencial. Kjo është kur një gjuhë ballafaqohet me presion të fortë të jashtëm, por ende ekzistojnë komunitete të folësve të cilët e kalojnë gjuhën tek fëmijët e tyre. Faza e dytë është rrezik. Sapo një gjuhë të ketë arritur fazën e rrezikimit, ka vetëm disa folës të mbetur dhe fëmijët, për pjesën më të madhe, nuk e mësojnë gjuhën. Faza e tretë e zhdukjes së gjuhës është rreziku serioz. Gjatë kësaj faze, një gjuhë nuk ka gjasa të mbijetojë edhe për një brez tjetër dhe së shpejti do të zhduket. Faza e katërt është e vdekur, e ndjekur nga zhdukja e fazës së pestë.
Shumë projekte janë duke u përpjekur për të parandaluar ose ngadalësuar këtë humbje duke revitalizuar gjuhët e rrezikuara dhe duke promovuar arsimimin dhe shkrim-leximin në gjuhët e pakicave, shpesh duke përfshirë projekte të përbashkëta ndërmjet komuniteteve gjuhësore dhe gjuhëtarëve. Në të gjithë botën, shumë vende kanë miratuar legjislacionin specifik që synon mbrojtjen dhe stabilizimin e gjuhës së komuniteteve të gjuhës indigjene. Duke pranuar se shumica e gjuhëve të rrezikuara në botë nuk kanë gjasa të ringjallen, shumë linguistë gjithashtu po punojnë për dokumentimin e mijëra gjuhëve të botës për të cilat pak ose aspak nuk dihet.