ఇటలీ
From Wikipedia, the free encyclopedia
ఇటలీ (ఇటాలియన్: Italia, /i'talja/; ఆంగ్లం: Italy) అధికారిక నామం ఇటలీ గణతంత్రం.[1][2][3][4] దక్షిణ ఐరోపాలోని దేశం.మధ్యధరా సముద్రానికి ఉత్తర తీరంలో ఉంది. అల్ప్స్ పర్వతాలకు దక్షిణదిశలో ఉంది. ఇటలీ యూనిటరీ పార్లమెంటు విధానం కలిగి ఉంది. [note 1] మధ్యధరా సముద్రం హృదయస్థానంలో ఉన్న ఇటలీ ఫ్రాన్స్, స్విట్జర్లాండ్, ఆస్ట్రియా, స్లోవేనియా, శాన్ మారినో, వాటికన్ సిటీలతో భూభాగ సరిహద్దులను పంచుకుంటోంది. ఇటలీ వైశాల్యం 3,01,338 చ.కి.మీ. (116,347 చదరపు మైళ్ళు). ఇది అధిక కాలానుగుణ ఉష్ణోగ్రత, మధ్యధరా వాతావరణం కలిగి ఉంది. దీని ఆకారం కారణంగా ఇటలీలో ఇది లా స్టైవాల్ (ది బూట్) గా పిలువబడుతుంది.[5][6] సుమారు 6o మిలియన్ల మంది పౌరులతో జనసంఖ్యాపరంగా ఇది యురేపియన్ యూనియన్లో మూడవ అతి పెద్ద దేశంగా ఉంది.
Repubblica Italiana (in Italian) రిపబ్లికా ఇటాలియానా ఇటలీ గణతంత్రం |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
జాతీయగీతం ఇల్ కాంటో డెగ్లి ఇటాలియాని (ఇన్నో డి మమేలీ) ఇటాలియనుల గీతం |
||||||
Location of ఇటలీ (dark green) – in యూరప్ (light green & dark grey) |
||||||
రాజధాని | రోమ్ 41°54′N 12°29′E | |||||
అతి పెద్ద నగరం | రాజధాని | |||||
అధికార భాషలు | ఇటాలియన్1 | |||||
ప్రజానామము | ఇటాలియన్ | |||||
ప్రభుత్వం | పార్లమెంటరీ రిపబ్లిక్ | |||||
- | అధ్యక్షుడు | సర్గియో మట్టారెల్లా | ||||
- | ప్రధాన మంత్రి | జార్జియా మెలోని | ||||
స్థాపన | ||||||
- | ఏకీకరణ | 17 మార్చి 1861 | ||||
- | రిపబ్లిక్ | 2 జూన్ 1946 | ||||
Accession to the European Union |
25 మార్చి 1957 (స్థాపక సభ్యుడు) | |||||
- | జలాలు (%) | 2.4 | ||||
జనాభా | ||||||
- | 1 మార్చి 2008 అంచనా | 59,829,710[7] (23వది) | ||||
- | అక్టోబరు 2001 జన గణన | 57,110,144 | ||||
జీడీపీ (PPP) | 2007 అంచనా | |||||
- | మొత్తం | $1,787 ట్రిలియన్లు[8] (10వది) | ||||
- | తలసరి | $30,365[8] (IMF) (25వది) | ||||
జీడీపీ (nominal) | 2007 అంచనా | |||||
- | మొత్తం | $2,104 ట్రిలియన్లు[8] (7వది) | ||||
- | తలసరి | $35,745[8] (IMF) (20వది) | ||||
జినీ? (2000) | 36 (medium) | |||||
మా.సూ (హెచ్.డి.ఐ) (2005) | 0.941 (high) (20వది) | |||||
కరెన్సీ | యూరో (€)2 (EUR ) |
|||||
కాలాంశం | CET (UTC+1) | |||||
- | వేసవి (DST) | CEST (UTC+2) | ||||
ఇంటర్నెట్ డొమైన్ కోడ్ | .it3 | |||||
కాలింగ్ కోడ్ | +39 | |||||
1 | French language is co-official in the Aosta Valley; Friulian language is co-official in Friuli-Venezia Giulia; German language and Ladin are co-official in the province of Bolzano-Bozen; Sardinian language is co-official in Sardinia. | |||||
2 | Before 2002, the Italian lira. The euro is accepted in Campione d'Italia (but the official currency is the Swiss Franc).[9] | |||||
3 | The .eu domain is also used, as it is shared with other European Union member states. |
ప్రాచీన కాలం నాటి నుండి పురాతన ఫియోనియకులు, కార్తజీనియన్లు, గ్రీకులు ఇటలీ దక్షిణప్రాంతంలో స్థిరనివాసాలు ఏర్పాటు చేసుకన్నారు. ఎట్రుస్కాన్స్, సెల్ట్స్ వరుసగా ఇటలీ కేంద్రం, ఉత్తరాన నివసించారు, అనేక ప్రాచీన ఇటాలియన్ తెగలు, ఇటాలిక్ ప్రజలు ఇటాలియన్ ద్వీపకల్పం, ద్వీపకల్ప ఇటలీ అంతటా చెదురు మదురుగా ఉన్నారు. లాటిన్గా పిలువబడే ఇటాలిక్ తెగ రోమన్ రాజ్యాన్ని స్థాపించింది. చివరికి రిపబ్లిక్గా మారి ఇతర సమీప నాగరికతలను స్వాధీనం చేసుకుంది. చివరకు రోమన్ సామ్రాజ్యం మధ్యధరా బేసిన్లో ఆధిపత్య శక్తిగా ఉద్భవించింది. పురాతన ప్రపంచాన్ని జయించి పాశ్చాత్య నాగరికతకు ప్రముఖ సాంస్కృతిక రాజకీయ, మత కేంద్రంగా మారింది. రోమన్ సామ్రాజ్యం వారసత్వం విస్తృతమైనది. పౌర చట్టం, రిపబ్లికన్ ప్రభుత్వాలు, క్రైస్తవ మతం, లాటిన్ లిపి అంతర్జాతీయ విస్తరణలో ఇది గమనించవచ్చు.
ప్రారంభ మధ్య యుగాలలో ఇటలీలో ప్రమాదకరమైన బార్బేరియన్ దండయాత్రల కారణంగా సాంఘిక రాజకీయ విఘాతం కలిగింది. కానీ 11 వ శతాబ్దం నాటికి అనేక ప్రత్యర్థి నగర-రాజ్యాలు, సముద్ర రిపబ్లిక్లు ఏర్పడడం, ప్రధానంగా ఇటలీ ఉత్తర, మధ్య ప్రాంతాలలో షిప్పింగ్, వాణిజ్యం, బ్యాంకింగ్ జరగడం ద్వారా గొప్ప సంపదకు, ఆధునిక పెట్టుబడిదారీ విధానానికి పునాది వేసింది.[10] ఆసియా, నియర్ ఈస్ట్ లతో యూరప్లోని ప్రధాన మసాలా వర్తక కేంద్రంగా వ్యవహరించే ఈ స్వతంత్ర రాజ్యాలు తరచుగా ఎక్కువ కాలం ప్రజాస్వామ్యం, సంపదను అనుభవించాయి. ఆ సమయములో ఐరోపా అంతటా ఉన్న పెద్ద భూస్వామ్య చక్రవర్తులతో పోలిస్తే, దైవపరిపాలనా పాపల్ రాష్ట్రాల నియంత్రణలో దక్షిణ ఇటలీ 19 వ శతాబ్దం వరకు పాక్షికంగా భూస్వామ్య వ్యవస్థగా ఉంది. పాక్షికంగా ఈ ప్రాంతం బైజాంటైన్, అరబ్, నార్మన్, ఆంగేవిన్, స్పానిష్ విజయాల వారసత్వ ప్రాంతంగా ఉంది.[11]
ఇటలీలో ప్రారంభమైన పునరుద్ధరణ ఐరోపాలోని మిగిలిన ప్రాంతాలకు విస్తరించింది. మానవత్వం, సామాన్య శాస్త్రం, అన్వేషణ, కళల్లో పునరుద్ధరించబడిన ఆసక్తిని తెచ్చింది. ఈ సమయంలో ఇటాలియన్ సంస్కృతి వృద్ధి చెందింది. ప్రసిద్ధ విద్వాంసులు, కళాకారులు లియోనార్డో డా విన్సీ, మైకెలాంజిలో, గలిలియో, మాకియవెల్లి వంటి బహుముఖ కళాకారులు రూపొందారు. మధ్య యుగం నుండి మార్కో పోలో, క్రిస్టోఫర్ కొలంబస్, అమెరిగో వెస్పూసీ, జాన్ కాబోట్, గియోవన్నీ డా వెరజ్జానో వంటి ఇటాలియన్ అన్వేషకులు దూర ప్రాచ్య, నూతన ప్రపంచానికి కొత్త మార్గాలను కనుగొన్నారు. ఇది యురోపియన్ డిస్కవరీ యుగంలో ప్రవేశించడానికి సహాయపడింది. ఏదేమైనా అట్లాంటిక్ ట్రేడ్ మార్గాన్ని ప్రారంభించడం, హిందూ మహాసముద్రంలో గుడ్ హోప్ కేప్ ద్వారా మధ్యధరా సముద్రాన్ని దాటడంతో ఇతర రాజ్యాలు ఇటలీ వాణిజ్య, రాజకీయ శక్తి అధిగమించాయి.[11][12][13] అంతేకాక ఇటాలియన్ నగర-రాజ్యాలు ప్రతి ఒక్కరూ మరొకదానితో ఒకటి రక్తపాత యుద్ధంలో నిమగ్నమయ్యాయి. 15 వ, 16 వ శతాబ్దాలు ఇటాలియన్ యుద్ధాలు ముగిసినప్పటికీ ఆధిపత్య శక్తిగా ఎవ్వరూ బలపడ లేదు. బలహీనపడిన ఇటాలియన్ సార్వభౌములను ఫ్రాన్స్, స్పెయిన్, ఆస్ట్రియా వంటి ఐరోపా శక్తులు గెలవడానికి పరిస్థితి అనుకూలంగా మారింది.
19 వ శతాబ్దం మధ్యనాటికి ఇటాలియన్ జాతీయవాదం, విదేశీ నియంత్రణల నుండి స్వాతంత్ర్యంకి మద్దతుగా పెరుగుతున్న ఉద్యమం " రిస్గోర్జిమెంటో " అని పిలవబడే విప్లవ రాజకీయ తిరుగుబాటుకు దారితీసింది. ఇది సమైక్య దేశ-రాజ్య స్థాపనను కోరింది. విజయవంతం కాని వివిధ ప్రయత్నాల తరువాత ఇటాలియన్ స్వాతంత్ర్య యుద్ధాలు " ది ఎక్స్పెడిషన్ ఆఫ్ తౌజండ్ ", రోమ్ సంగ్రహణ ఫలితంగా దేశం చివరకు ఏకీకరణ సంభవించింది. శతాబ్దాలుగా విదేశీ ఆధిపత్యం, రాజకీయ విభజన తరువాత గొప్ప శక్తిగా అవతరించింది.[14] 19 వ శతాబ్దం చివరి నుండి 20 వ శతాబ్దం వరకు నూతన సామ్రాజ్యం ఇటలీలో పారిశ్రామికంగా అభివృద్ధి చెందింది. ప్రధానంగా ఉత్తర ప్రాంతం, ఒక కాలనీ సామ్రాజ్యం అయింది.[15] దక్షిణప్రాంతాలు ఎక్కువగా దెబ్బతిన్నాయి, పారిశ్రామీకరణ నుండి మినహాయించబడింది పెద్ద ఎత్తున విదేశాలకు అధికంగా వలసలు సంభవించాయి.[16]
మొదటి ప్రపంచ యుద్ధంలో ప్రధాన విజేతలలో ఒకరుగా ఉన్నప్పటికీ యుద్ధం ఇటలీలో ఆర్థిక సంక్షోభం, సామాజిక సంక్షోభం సంభవించడానికి దారితీసింది. ఇది 1922 లో ఒక ఫాసిస్ట్ నియంతృత్వం పెరగడానికి దారితీసింది. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో ఆక్సిస్ వైపు పాల్గొనడం సైనిక ఓటమి, ఆర్థిక విధ్వంసం, ఒక ఇటాలియన్ పౌర యుద్ధానికి దారితీసాయి. ఇటలీ విముక్తి, నిరోధం పెరగడంతో దేశంలో రాచరికం రద్దు చేయబడింది. ప్రజాస్వామ్యం పునరుద్ధరించబడిన తరువాత దీర్ఘకాలిక ఆర్థిక వృద్ధిని అనుభవించింది. సామాజిక-రాజకీయ గందరగోళాల కాలం (ఉదా. అన్నీ డి పిపో, మణి పాలీట్, రెండవ మాఫియా యుద్ధం, మాక్సి ట్రయల్, మాఫియా వ్యతిరేక అధికారుల తదుపరి హత్యలు)నెలకొన్నప్పటికీ ఒక ప్రధాన ఆధునిక ఆర్థిక వ్యవస్థగా మారింది.[17][18][19]
ప్రస్తుతం ఇటలీలో యూరోజోన్లో నామినల్ జి.డి.పి.సాధనలో మూడవ స్థానంలో, ప్రపంచంలో ఎనిమిదవ స్థానంలో ఉంది. ఒక ఆధునిక ఆర్థిక వ్యవస్థగా జాతీయ సంపదలో ఇటలీ ప్రపంచంలో ఆరవ స్థానంలో ఉంది. ఇటలీ కేంద్ర బ్యాంకు బంగారు నిల్వలు మూడవ స్థానంలో ఉంది. ఇటలీ మానవాభివృద్ధి చాలా ఉన్నత స్థాయిని కలిగి ఉంది. ఇది ఆయుఃప్రమాణంలో ప్రపంచంలో ఆరవ స్థానంలో ఉంది. దేశం ప్రాంతీయ, ప్రపంచ ఆర్థిక, సైనిక, సాంస్కృతిక, దౌత్య వ్యవహారాల్లో ప్రముఖ పాత్ర పోషిస్తుంది. ఇది ఒక ప్రాంతీయ శక్తిగా,[20][21] ఒక గొప్ప అధికారశక్తిగా [22][23] నిలుస్తోంది.
ఇటలీ, ఐరోపా సమాఖ్య వ్యవస్థాపక, ప్రముఖ సభ్యదేశంగా ఉంది. యు.ఎన్., నాటో, ఒ.ఇ.సి.డి, ఒ.ఎస్.సి.ఇ, వరల్డ్ ట్రేడ్ ఆర్గనైజేషన్,జి 7, జి.20, మధ్యధరా యూనియన్, కౌన్సిల్ ఆఫ్ యూరప్ సభ్యదేశంగా ఉంది. ఇటలీ 53 ప్రపంచ వారసత్వ ప్రాంతాలకు నిలయం కావడం ఇటలీ సాంస్కృతిక సంపదను ప్రతిబింబిస్తోంవొ. ప్రపంచంలోని చాలా ప్రాంతాలలో కలిగిన దేశంగా గుర్తించబడుతుంది. అత్యధికంగా సందర్శించే దేశాలలో ఐదవ స్థానంలో ఉంది.