Loading AI tools
Mezopotamya'nın soyu tükenmiş Sami dili Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Akadca (Akadca: 𒀝𒅗𒁺𒌑 akkadû, ak-ka-du-u2; logogram: Akadca: 𒌵𒆠 URIKI),[1][2] Doğu Sami dillerine ait Antik Mezopotamya'da, özellikle Asur ve Babil imparatorluklarında kullanılmış ölü dil. Dil, kayda geçmiş ilk Sami dili olup,[3] aslen soysal açıdan akraba olmadığı Sümerce için kullanılmış çivi yazısı ile yazılmıştır. Akadca ismini Akad İmparatorluğu'nun başkenti Akad şehrinden almıştır. Bir izole dil olan Sümerce ve Akadcanın birbirleri üzerindeki karşılıklı etkileşimleri, bu iki dilin bir dil birliği içerisinde sınıflandırılmasına yol açmıştır.[4]
Akadca | |
---|---|
lišānum akkadītum | |
Bölge | Mezopotamya |
Etnisite | Akadlar |
Ölü dil | MÖ 29. 8. yüzyıllar. |
Dil ailesi | Afro-Asya dilleri
|
Yazı sistemi | Çivi yazısı |
Resmî durumu | |
Resmî dil | Akkad İmparatorluğu |
Dil kodları | |
ISO 639-2 | akk |
ISO 639-3 | akk |
Akadca, diğer Sami dilleri ile birlikte Afrika ve Orta Doğu'ya yayılmış Afro-Asya dil ailesi içerisinde değerlendirilir. Yakın Doğu'daki Sami dilleri içerisinde Ebla diliyle beraber Doğu Sami dilleri alt grubunu oluşturur. Bu grup Kuzeybatı ve Güney Sami dillerinden, yüklem-özne-nesne veya özne-yüklem-nesne yerine özne-nesne-yüklem sırası göstermesi yönünden ayrıdır. Bu özelliğin bu grupta Sümerce etkisiyle geliştiği düşünülmektedir.
Akadca yer isimleri Sümer metinlerinde ilk olarak MÖ 3. binyılın ortalarında tespit edilmiştir.[5] MÖ 25. ve 26. yüzyıllarda tamamen Akadca yazılmış metinler üretilmeye başlanmıştır. MÖ 10. yüzyılda ise dil, Babil ve Asur bölgelerinde Babil ve Asur Akadcası olmak üzere 2 değişkeye ayrılmıştır. Keşfedilmiş çoğu Akadca metin Yakın Doğu'da Demir Çağı'na düşen bu dönemde üretilmiş olup, dinî, hukukî, resmî ve askerî pek çok dokümanı içermektedir. Dil, Bronz Çağı Çöküşü'ne kadar Yakın Doğu'da lingua franca statüsüne sahip olmuştur.
Dilin soyunun tükenmeye başlaması, Demir Çağı'na düşen Yeni Asur İmparatorluğu döneminde meydana gelmiştir. MÖ 8. yüzyıldan başlayarak imparatorlukta Aramicenin en eski formu olan Eski Aramice yaygınlaşmaya başlamıştır. Helenistik Dönem'de dil, Asur ve Babil bölgelerindeki tapınaklarda çalışan rahipler ve akademisyenlerin kullanımı ile sınırlı kalmış, keşfedilmiş son Akadca metin MS 1. yüzyıla tarihlenmiştir.[6] Modern dillerden Sâbiîce ve Süryanice (Yeni Aramice), Kuzeybatı Sami dilleri olmalarına rağmen Akadca söz varlığı ve dilbilgisi ihtiva etmektedir.[7]
Akad dilinin köklerinin çoğu üç ünsüzden (kökler olarak adlandırılır) oluşur, ancak bazı kökler dört ünsüzden (sözde dörtlüler) oluşur. Kökler bazen transkripsiyonda büyük harflerle temsil edilir, örneğin PRS (karar vermek). Bu köklerin arasına ve çevresine, kelime oluşturma veya gramer işlevleri olan çeşitli ekler, son ekler ve önekler eklenir. Ortaya çıkan ünsüz-ünlü deseni, kökün asıl anlamını farklılaştırır. Ayrıca, transkripsiyonda (ve bazen çivi yazısının kendisinde) çift ünsüzle temsil edilen orta kök çiftlenebilir.
ʔ, w, j ve n ünsüzleri "zayıf kökler" olarak adlandırılır ve bu kökleri içeren kökler düzensiz formlara yol açar.
Resmi olarak, Akadca'da üç sayı (tekil, ikili ve çoğul) ve üç durum (yalın, belirtme, tamlayan) vardır. Bununla birlikte, dilin daha önceki aşamalarında bile ikili sayı körelmiştir ve kullanımı büyük ölçüde doğal çiftlerle (gözler, kulaklar vb.) sınırlıdır ve sıfatlar ikili sayıda asla bulunmaz. İkili ve çoğulda, belirtme ve tamlayan hali tek bir yalın dışı halde(oblique case) birleşmiştir.
Akadca, Arapçadan farklı olarak, yalnızca çoğul bir sonla oluşturulmuş "ses" çoğullarına sahiptir; kırık çoğullar kelime kökü değiştirilerek oluşturulmaz. Tüm Sami dillerinde olduğu gibi, bazı eril isimler prototip olarak dişil çoğul eki (-āt) alır.
šarrum (kral) ve šarratum (kraliçe) isimleri ve dannum (güçlü) sıfatı, Akadcanın hal sistemini açıklamaya hizmet edecektir.
isim | sıfat | |||
---|---|---|---|---|
eril | dişil | eril | dişil | |
yalın hal tekil | šarr-um | šarr-at-um | dann-um | dann-at-um |
tamlayan tekil | šarr-im | šarr-at-im | dann-im | dann-at-im |
belirtme tekil | šarr-am | šarr-at-am | dann-am | dann-at-am |
yalın ikili | šarr-ān | šarr-at-ān | ||
yalın dışı (oblique) ikili1 | šarr-īn | šarr-at-īn | ||
yalın hal çoğul | šarr-ū | šarr-āt-um | dann-ūt-um | dann-āt-um |
yalın dışı(oblique) çoğul | šarr-ī | šarr-āt-im | dann-ūt-im | dann-āt-im |
1 Yalın dışı durum belirtme halini ve tamlayan halini içerir.
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi, sıfat ve isim ekleri yalnızca eril çoğulda farklılık gösterir. Başta coğrafyaya gönderme yapanlar olmak üzere belirli isimler, tekilde -um ile biten bir bulunma eki oluşturabilir ve ortaya çıkan biçimler zarf görevi görür. Bu formlar genellikle üretken değildir, ancak Neo-Babilce'de um eki ina edatıyla birkaç yapının yerini alır.
Akkadcanın sonraki aşamalarında, buluma hali dışında çoğu durum ekinin sonunda meydana gelen mimleme (ikili yapı sonundaki -n) ve nunlama (ikili yapı sonundaki -n) ortadan kalktı. Daha sonra, eril isimlerin yalın ve belirtme halleri tekilleri -u''ya dönüştü ve Neo-Babilce'de çoğu kelime sonundaki kısa ünlüler düştü. Sonuç olarak, eril çoğul isimler dışındaki tüm biçimlerde hal eki farklılaşması ortadan kalktı. Bununla birlikte, birçok metin, genellikle düzensiz ve yanlış olmasına rağmen, hal eklerini yazma uygulamasını sürdürdü. Bu dönem boyunca en önemli iletişim dili, hal eki ayrımından yoksun olan Aramice olduğundan, Akadca'nın hal sisteminin kaybolmasının fonolojik olduğu kadar alansal bir fenomen olması da mümkündür.
Akadca'da bağımsız kişi zamirleri şu şekildedir:
yalın | yalın dışı (oblique) | yönelme | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
kişi | tekil | çoğul | tekil | çoğul | tekil | çoğul | |
1. | anāku "ben" | nīnu "biz" | yâti | niāti | yâšim | niāšim | |
2. | eril | atta "sen" | attunu "siz" | kâti (kâta) | kunūti | kâšim | kunūšim |
dişil | atti "sen" | attina "siz" | kâti | kināti | kâšim | kināšim | |
3. | eril | šū "o" | šunu "onlar" | šātilu (šātilu) | šunūti | šuāšim (šāšim) | šunūšim |
dişil | šī "o" | šina "onlar" | šiāti (šuāti, šâti) | šināti | šiāšim (šâšim) | šināšim |
Ek(edat) zamirleri (tamlayan, belirtme ve yönelme eklerini karşılayan) aşağıdaki gibidir:
Genitive | Accusative | Dative | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
kişi | tekil | çoğul | tekil | çoğul | tekil | çoğul | |
1. | -i, -ya | -ni | -ni | -niāti | -am/-nim | -niāšim | |
2. | eril | -ka | -kunu | -ka | -kunūti | -kum | -kunūšim |
dişil | -ki | -kina | -ki | -kināti | -kim | -kināšim | |
3. | eril | -šu | -šunu | -šu | -šunūti | -šum | -šunūšim |
dişil | -ša | -šina | -ši | -šināti | -šim | -šināšim |
Akadcadaki işaret zamirleri, Batı Sami dilindeki zamir türünden farklıdır. Aşağıdaki tablolar, Akadca işaret zamirlerini yakın ve uzak gösterimlerine göre göstermektedir:
hal | eril | dişil | |
---|---|---|---|
tekil | yalın | annûm | annītum |
belirtme | anniam | annītam | |
tamlayan | annîm | annītim | |
çoğul | yalın | annûtum | anniātum |
belirtme/tamlayan | annûtim | anniātim |
hal | eril | dişil | |
---|---|---|---|
tekil | yalın | ullûm | ullītum |
belirtme | ulliam | ullītam | |
tamlayan | ullîm | ullītim | |
çoğul | yalın | ullûtum | ulliātum |
belirtme/tamlayan | ullûtim | ulliātim |
Akadca'daki ilgi zamirleri aşağıdaki tablodaki gibidir:
yalın | belirtme | tamlayan | ||
---|---|---|---|---|
tekil | eril | šu | ša | ši |
dişil | šāt | šāti | ||
ikili | šā | |||
çoğul | eril | šūt | ||
dişi | šāt |
Çoğul ilgi zamirlerinden farklı olarak, Akadcadaki tekil ilgi zamirleri hal eklerinin tümünde çekim gösterir. Bununla birlikte, yalnızca ša formu (başlangıçta tekil eril belirtme) hayatta kalmıştır, diğer formlar ise zamanla kaybolmuştur.
Aşağıdaki tablo Akadca'da soru zamirlerinin kullanımını göstermektedir:
Akadca | İngilizce |
---|---|
mannum | kim? |
mīnum, minûm | ne? |
ayyum | hangisi? |
Akkad dili, esas olarak tek kelimeden oluşan edatlara sahiptir. Örneğin: ina (içinde, üzerinde, dışarı, aracılığıyla, altında), ana (-a/-e, için, -den sonra, yaklaşık), adi (-a/-e), aššum (nedeniyle), eli (yukarı, üzerinden), ištu/ultu (nın/-nin, beri), mala (uygun olarak), itti (ayrıca, ile). Bununla birlikte, ina ve ana ile oluşturulmuş bazı bileşik edatlar vardır : ina balu (-sız/-siz), ana ṣēr (kadar), ana maḫar (ieriye) Edatın karmaşıklığından bağımsız olarak, edattan sonraki isim her zaman tamlayan eki durumundadır.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.