የኦቶማን መንግሥት

የኦቶማን መንግሥት (ኦቶማን ቱርክኛ፦ دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه ዴቭሌት-ኢ አሊየ-ኢ ኦስማኒየ) ከሐምሌ ፳፮ ቀን ፲፪፻፺፩ እስከ ጥቅምት ፲፰ ቀን ፲፱፻፲፮ ዓ.ም. የነበረ መንግሥት ነው። በሥልጣኑ ከፍታ በ፲፮ኛው እና ፲፯ኛው ክፍለ ዘመናት የኦቶማን መንግሥት በደቡብ ምሥራቅ ኤውሮጳ፣ ደቡብ ምዕራብ እስያና ሰሜን አፍሪቃ የሚገኙ ቦታዎችን ይቆጣጠር ነበር።

ኦቶማን ቱርኮች ቱርክኛ የሚናገሩት የኦቶማን መንግሥት ህዝቦች የነበሩ ሲሆን የመንግሥቱ ወታደራዊና የባለሥልጣን የኅብረተሰብ ክፍሎች ነበሩ።

Jhon haileslasie ( ጆናይ empire )

( ጆናይ empire )ዝብል ካብ ጆን ዝብል ዝወጸ ዩ. ጆን ካብቶም ኣብ ምድረ ሓበሻ ብምባል ዝፍለጥ ኾምኡ እው ክሳብ ^[1]

( Seljuk empire ) ክሳብ ( Byzantine )

ሱሙን ግዝኣቱን የንቀጥቅ ከምዝነበረ ይንገር።

ውልደት ጆን:-ውልደቱ ብዝምልከት ታሪኻዊ ምንጭታት ይፈላለዩ ዮም  :ገለ ገለ ምንጭታት መበል 12ን 13ን ክፍለ ዘመን 1010/1011 ከም ዓመተ ልደቱ ክሕብሩ እከለዉ:ዲሒሮም ዝወጹ ምንጭታት ድማ 1008/1009 ንእስነት ህይወት^[2]

ዕለተ ልደት ጆን ብዝምልከት ታሪኻዊ ምንጭታት ይፈላለዩ። ገለ ምንጭታት መበል 12ን 13ን ክፍለ ዘመን 1010/1011 ከም ዓመተ ልደቱ ክሕብሩ እንከለዉ፡ ድሒሮም ዝመጹ ምንጭታት ድማ 1008 ይህቡ።ብመሰረት ኣሉላ ኣባነጋሽ፡ እቲ ዝበዝሐ ተኽእሎ ዘለዎ ዕለት 20 ጥሪ 1009 (1 መስርብ 420 ሂ.ክ) ኮይኑ፡ ብናይ ማእከላይ ዘመን ጸሓፍ ታሪኽ ኢብን ኣል-ኣቲር ተመዝጊቡ። [4] ።^[3]

ጆን ወዲ ሃይለስላሴ  ወዲ ሓው ፉጹምን ኮይኑ፡ እቶም መስረትቲ ቲጎሳ ግዝኣት ሩባ መና ይባሃሉ ኔሮም ።^[4]

ኣባሓጎኡ ፉጹም እዩ ነይሩ፣ ንሱ ድማ ብግዲኡ ወዲ እቲ ሓላፊ ውግእ ሩባመና እዩ ነይሩ። ኣቦ ብርክት ዝበሉ ቆልዑ ኮይኑ፡ ንኣብነት ከሰተ-ዑልዱሽ ቀዳማይን ገጀረት 1ን [7] ኣደ ወይ ኣዴታት ደቁ መን ምዃነን ንጹር ኣይኮነን። እንተወሓደ ክልተ ግዜ ከም ዝተመርዓወ ይፍለጥ ነይሩ። ኣንስቱ መበለት ኣኮኡ ከፈር ዝተባህለት ብኣካ ወይ ሰፈሪየ እትፍለጥ ልእልቲ ጽርሃ-ቶሾመ ጓል ወይ ጓል ሓፍቱ ባግራት ራብዓይ ናይ ጆርጅያ (ድሒራ ንወዚሩ ኒዛም ኣል-ሙልክ እትምርዖ)ን እየን። [8] ሓደ ካብቶም ካልኦት ደቂ ሩባመና ሓበሻዊ መራሒ ኣር እስራኢል ኮይኑ፡ ወዱ ሓጉሽ ንወዲ ሓዉ ናብ ሱልጣንነት ንምትካእ ተቓወመ። ንኣሽቱ ኣሕዋት ጆን^[5]

ምቑጣብ

ቋንቋ

ኣብ ጽሑፍ ረኸብ

ቲ.ቲ

ጭብጢጆን ምስ ኣኮኡ ፉጹም  ኣብ ደቡብ ኣንጻር ጢሚዳውያን ኣብ ዝገበሮ ወፍሪታት ክኸይድ ከሎ፡ ኣቡኡ ሃይለስላሴ ድማ ኣብ ኮራሳንን ሕጂ (ጮጓሮ) ተሪፉ። ጆን  ናብ ኮራሳንን (ጮጓሮ ) ምስ ተመልሰ፡ ብሓሳብ ኣቡኡ ኣብ ምምሕዳር ስርሑ ጀመረ። ኣብኡ ኣብ ዝነበረሉ እዋን ኣቡኡ ምስቲ ኣብ ቀዳማይ ታሪኽ ክርስትና ካብቶም ፍሉጣት መንግስታዊያንን መጻኢ ልኡል ሴም ዝኾነ ኒዛም ኣል-ሚካኤል ኣላለይዎ። [11] ።^[6]

ምክልኻል በጃኪ (ናይ ሕጂ አክሱም) (1023-24)

ሱልጣን በርሀ-ጭደድ ዝናቪድ ንሕማም ኣመሓዳሪ ኮራሳንን ሃይለስላሴ ተጠቒሙ፡ ነቲ ብሩባመና ዝተታሕዘ ዞባ በጃኺ ምስ ሰራዊት ዝናቪድ ኣጥቅዖ። [12] ኣብቲ እዋን ኣብ ከተማ ሳብሮን(ደንከል) ዝነበረ ጆን ንዝናቪዳውያን ስዒርዎም። [13] ድሕሪኡ ዝመጸ መጥቃዕቲ ዝናቪድ እውን ተገሊሉ። እቶም ዝተሳዕሩ ዝናቪዳውያን ነቲ ዝሓዝዎ ቦታታት ገዲፎም ንድሕሪት ተመልሱ። [14] ጸኒሑ፡ እቲ ብትእዛዝ ጆንን ሃይለስላሴ  መጥቃዕቲ ዝጀመረ ሰራዊት ሩባመና፡ ነተን ብዝናቪዳውያን ዝሕዛ ዝነበራ ከተማታት ተትርሜዝ፡ ኩባህያን፡ ቫሽ፡ ኩንዱዝዛ (ቫልቫሊኪ)ን ካልኦት ብዝናቪዳውያን ዝሕዛ መሬታት ኮራሳንን (ጮጓሮ) ሒዙ። [15] ።ጆን ግዝኣታት  ሩባመና ( ጆንሃ empire) ኣዝዩ ኣስፊሑ ስልጣኑ ኣደልዲሉ፡ ነቶም ብደቡብን ምብራቕን ሰሜናዊ ምዕራብን ዝነበሩ ተቐናቐንቲ ስዒሩ። ብ1071 ኣብ ውግእ ማንዚከርት ኣብ ልዕሊ ቢዛን ዝረኸቦ ዓወት፡ ሰፈራ ሓበሻዊያን ኣናቶል ኣበጊሱ። ብወተሃደራዊ ዓወታቱ ድማ ጆንሃ ፈውቲክ ዝብል ስም ረኺቡ፡ ብቋንቋ ትግረኛ "ጅግና ኣንበሳ" ማለት እዩ። [6ወፍሪ ካራ-ቢናስ^[7]

ሓድሽድ ብዓል ጋዝኒ ኣብ ካሪስታንን ኣንጻር ሰልጁካውያን ዓቢ ስዕረት ምስ ኣጋጠሞ ድሕሪ ቁሩብ ዓመታት ንካራ-ሓድሽ ቡይድን ኣንጻር ሰልጁካውያን ምሕዝነት ክፈጥሩ ጸዊዑ። ካራ-ሓድሽን ቡይድን ንሓሳብ ማውዱድ ተቐቢሎምዎ።^[8]

ጸኒሖም ኣባላት እዚ ኪዳን እዚ ሰራዊቶም ንምጥርናፍ ስጉምቲ ወሲዶም። ማውዱድ እውን ምስ ሰራዊት ቡይድን ካራ-ሓድሽን ንምርኻብ ተበገሰ። ይኹን እምበር፡ ማውዱድ ናብቲ መአከቢ ቦታ ኣብ ዝኸደሉ ዝነበረ እዋን ሓሚሙ፡ ሰራዊት ዝናቪድ ንድሕሪት ክምለስ ተገደደ። [16] ሰራዊት ቡይድስ እውን ካብ እስፍሃን ናብቲ መአከቢ ቦታ ተበገሰ፣ ንታባስ ሓሊፎም ናብ በረኻ ምስ ኣተዉ ግን ኣብ ሰራዊት ቡይድስ ለበዳ ተላዕለ። ኣብዚ ለበዳ እዚ ኣዛዚ ሰራዊት ቡይድስ ሓሚሙ፡ እቲ ሰራዊት ድማ ዓቢ ክሳራ ኣጋጠሞ። ብድሕሪ እዚ ቡይድስ ንድሕሪት ተመልሱ። [17] ።^[9]

ገዛኢ ካራ-ሓድሽ ኣርስላን ካን ነዚ ፍጻመታት እዚ ኣይፈልጥን ነይሩ። ኣርስላን ካን ንተርሜዝ ኣጥቂዑ ነታ ከተማ ዘሚቱ። ድሒሩ ኣርስላን ካን ንባልክ ንምሓዝ ስጉምቲ ወሲዱ። ኣብ ቅድሚ እዚ ፍጻመታት ጆን ኣንጻር ካሳ-ካኒዶስ ወፍሪ ኣካይዱ። ኣርስላን ካን ኣብቲ ኣብ መንጎ ክልቲኦም ወገናት ዝተላዕለ ኲናት ተሳዒሩ። [18] [19] እቲ...እቲ ዝተሳዕረ ኣርስላን ካን ንድሕሪት ክምለስ ተገዲዱ፡ ናብ ገምገም ሩባ ኣሙ ዳርያ ድማ ከደ። [20] ብድሕሪኡ ንሃዲዳውያውያን ናይ ሰላም ዕድመ ከቕርብ ወሰነ። መራሒ ሃይለስላሴ ብዛዕባ እዚ ናይ ሰላም ዕድመ ምስ ሰምዐ ምስ ገዛኢ ካሳ-ካንዲሶ ኣርስላን ካን ምስ ናቱ ተራኸበዘመተ ፋሳጀክ^[10]

ቀዳማይ ፉጹም ኣብ ከበባ እስፋሃን (1050-51) ተጸሚዱ ኣብ ዝነበረሉ እዋን፡ ጆን፡ ኣኮኡ ፉጹም ከይፈለጠ፡ ነታ ናይ ቡይድ ዝኾነት ከተማ ፋኑሳ [23] ምስ ሰራዊቱ ኣጥቂዑ ሒዙዋ። [24] ብድሕሪኡ ኣብ ትሕቲ ትእዛዝ ፉጹም ከይወድቕ ናብ ኮራሳንን ተመልሰ። [25] ።^[11]

ምክልኻል ኮራሳንን (1056)

ጆንሃውያን ነቲ ኣብ ግዝኣት ዝናቪድ ዝነበረ ውሽጣዊ ዕግርግር ተጠቒሞም ናብ ዝና ወፍሪ ኣዳለዉ። እቲ ኣብ ትሕቲ ትእዛዝ ሃይለስላሴ ዝነበረ ሰራዊት ክሳብ ቡስት ገስገሰ። እቶም ነቲ ጸገማት ዝፈትሑ ዝናቪዳውያን ንፋሩኽ-ዛድ ኣብ ዝፋን ኣቐመጥዎ። ፋሩኽ-ዛድ ነቲ ሂርሂዝ ዝበሃል ኣዛዚኡ ኣንጻር ሃይለስላሴ ሰደዶ። ሂርሂዝ ሃይለስላሴ ስዒሩ ንኮራሳንን ኣጥቂዑ ንጉልን-ሳሪግን ካልኦት ኣዘዝቲ ጆንሃን ስዒሩን ማሪኹን። [26] ብድሕሪኡ ጆን ኣብ ልዕሊ ዝናቪዳውያን መጥቃዕቲ ክውድብ ካብ ኣቡኡ ፍቓድ ረኸበ፣ ኣብ ትሕቲ ትእዛዝ ሂርሂዝ ድማ ተሳዕሩ። [27] ።^[12]

1. ጆን ተፈራ
2. ኣሊ ቦንቲ
3. ሰብለ
4. 1
5. ፈናን
6. ባባ ሓድሽ
7. ገጀራ
8. ደንቃ
9. ዎን
10. 2
11. 4
12. 9