Exeya d'os Caballers
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Exeya d'os Caballers (Ejea de los Caballeros en castellano y oficialment) ye una ciudat, con o títol historico de villa, y municipio aragonés situato en a provincia de Zaragoza, capital d'a comarca de Cinco Villas y d'o partiu chudicial d'o suyo nombre, que incluye municipios d'a Chacetania. Ye, chunto con Sadaba, Sos d'o Rei Catolico, Taust y Uncastiello una d'as cinco villas que dan o suyo nombre a la comarca.
 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
- Iste articlo trata sobre Exeya d'os Caballers. Ta atros emplegos d'o toponimo Exeya se veiga Exeya.
A suya población ye de 16.935 habitants (2007) en una superficie de 609,92 km², con una densidat de población de 28,44 hab/km².
Remove ads
Toponimia
Ye bien documentato o toponimo Segia en tiempos d'os romanos, que o mesmo Claudio Ptolomeu en lo Sieglo II nombra en a suya obra Geographikè Úphégesis, en lo capítol 6, 66 de lo suyo libro II como una de las 16 ciudaz de los bascons.[1]
Marcelino Cortés Valenciano considera que se remonta a la radiz indoeuropea *sek visible en hidronimos d'Europa Occidental y no a la radiz indoeuropea y celta seg ("victoria") u a lo basco etxea ("casa"). D'os muitos hidronimos franceses derivables d'a radiz sek, n'bi ha por o menos tres derivables d'a forma *segia uno d'éls o río Sée en Normandía, atro o río Saye en Charente Maritimo.
En tiempos de de l'Al Andalus s'escribiba xeya u xiya, con a conoixita traza d'arabizar los toponimos autoctonos que encomienzan con s con una x (Exativa, Exatiel, etcetera). D'esta traza o pareixito con a parola basca etxea ("casa") podría estar casual y a tesi de Ramón Menéndez Pidal de relacionar este toponimo con o basco carent de fundamento.
En a Baixa Edat Meya se rechistran estas variants, mas que mas graficas: Exea, Exeia, Exeya, Esseia, Exseia, Eiseia, Eçeia, Seia. En un texto de 1124 coexisten as formas Xeia y Exeia. L'aparición d'a e inicial ye común con atros toponimos que encomienzan por X en tot Aragón, y tamién ye documentata en l'aragonés que se feba servir en o Reino de Valencia (Exabierre, Exaulín, Exerica, Exaraco, Exeresa, Exulv). Esta e, igual como a i de l'aragonés belsetán y chistabín en ixata/ixada ye pa fer de refirme vocalico pa favoreixer a pronunciación d'a sibilant fricativa prepalatal xorda en posición inicial.[2]
L'apelativo de los Caballeros s'emplega en l'oficial dende 1543 d'alcuerdo con Antonio Ubieto Arteta, sindembargo actualment se'n conoixen referencias mes antigas, como una de 1402 (Datum in villa Exea de los Cavalleros),[3] atros de 1457 de l'archivo provincial de Uesca y de l'archivo municipal d'Exeya relativos a chodigos d'a familia Argelet,[4] y tamién de 1472.[5]
Bi ha muitos microtoponimos en aragonés, tanto documentals (Sant Per, Sant Andreu, Canals (1110), Fraxinet, Gorreia), como actuals (Bonet, Las Canales, Cantagrallas, los Cantales, Escallo, Esparteta, Facemont, Los Fajinetes, val de Don Guillén, El lagunazo de Moncayuelo, Liscar, Malauta/Malanta, Monblán, Ospitaled, Paúles, La Pedrera, El Salobral de Gurrea etc...), destacando arcaísmos aragoneses como Golpillar (puesto a on abundan as rabosas) y Marcuera.
Remove ads
Cheografía
Exeya ye en o forcallo d'os ríos Arba de Luesia y Arba de Biel ta formar o río Arba, y en o centro d'una fonata que estos ríos y os suyos afluents escarvoron en materials d'o terciario d'a Depresión d'Ebro dende o Plioceno.
Se troba situata a 346 metros d'altaria sobre o livel d'a mar, a una distancia de 76 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.
En a muga con as Bardenas Reyals bi ha monts como Nasa Alta, Nasa Baja y Castillo de la Estaca.
Vertices cheodesicos
En o termin municipal d'Exeya se troban os vertices cheodesicos Santía, Torres, Exeya, Pillué, Punta de la Negra, Marcuera, Poco Culo, Pui de Pinos y Aznares.
Remove ads
Clima
A suya temperatura anyal ye 15.57 °C, con una temperatura meya en chinero de 6.32 °C y en chulio de 26.06 °C.[6]
Historia
La ciudat d'Exeya fue conquiesta por o Reino d'Aragón en 1105 mientres o reinau d'Alifonso I d'Aragón.[7]
As Corz de Uesca-Calatayú-Exeya d'os Caballers estioron unas Corz Chenerals d'Aragón que fuoron convocadas por Chaime I d'Aragón, y se facioron en Uesca, Calatayú y Exeya d'os Caballers mientres 1265, estando esta zaguera ciudat a on se formaliza o papel d'o Chusticia d'Aragón como arbitro entre o rei y a nobleza y s'apreban nuevos fueros.
Remove ads
Luengas y parlas
A luenga actual d'Exeya d'os Caballers ye o castellano d'Aragón, con substrato aragonés. O lexico d'intrés etnografico d'Exeya d'os Caballers se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'ALEANR, con a sigla Z 300.[8] Amás, Octavio Sierra publicó su Vocabulario general de las Cinco Villas de Aragón.
Demografía
Remove ads
Administración
Reparto de concellers
| Partiu | 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 |
| Partido de los Socialistas de Aragón | 5 | 8 | 5 | 8 | 11 | 11 | 11 | 9 | 8 | 10 | 10 |
| Partido Popular | - | 1 | - | 1 | 2 | 2 | 4 | 4 | 6 | 4 | 3 |
| Independients | 6[10] | 4 | 4[11] | - | - | - | - | - | - | - | 2[12] |
| Izquierda Unida | - | - | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 2 | 2 | -[13] | 1 |
| Ciudadanos | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 1 |
| Chunta Aragonesista | - | - | - | - | - | - | 0 | 0 | 1 | 1 | 0 |
| Partido Aragonés | - | 4 | 7 | 7 | 3 | 3 | 1 | 2 | 0 | 0 | 0 |
| Ejea y Pueblos en Común | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | 0[14] |
| Unión de Centro Democrático | 6 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Total | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 | 17 |
Alcaldes
Remove ads
Molimentos
- Ilesia d'o Salvador, de fins d'o sieglo XII y principios d'o sieglo XIII, una ilesia en estilo romanico, protechita legalment dende o 3 de chunio de 1931 con a suya declaración como Molimento Nacional. Tien tamién bel elemento en estilo gotico y renaixentista, como a suya torre gotica d'o sieglo XIV. O suyo timpano ye obra d'un mayestro anonimo, clamato mayestro d'Agüero.
- Ilesia de Santa María, en estilo romanico.
- Ilesia d'a Virchen d'a Oliva, un edificio d'estilo barroco construyito dencima d'una antiga ermita documentata en o sieglo XIII.
Remove ads
Esporte
- O fútbol ye representato por a Sociedad Deportiva Ejea.
- L'atletismo ye representato por o Club Atletismo Ejea.
Personalidaz naixitas d'Exeya d'os Caballers
- Categoría:Naixius d'Exeya d'os Caballers
- Juliana Larena Fenollé, heroina d'os Seches de Zaragoza (1790-1835).
- Antonio Posa, campión d'o mundo de luita libre d'os pesos meyos d'a NWA.
- Félix Lambán, destacato luitador de luita libre, campión d'Aragón, Espanya y Europa.
- Javier Lambán, President d'a Deputación Cheneral d'Aragón.
- Gaspar Castellano y de Gastón, President d'a Deputación Cheneral d'Aragón.
Remove ads
Localidaz achirmanatas
.svg){kind=link}
Referencias
Bibliografía
Vinclos externos
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads