Eulate
From Wikipedia, the free encyclopedia
Eulate ye un llugar y un conceyu español de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na Merindad de Estella, na contorna d'Estella Oriental, nel valle de Améscoa y a 70 km de la capital de la comunidá, Pamplona. La so población en 2017 foi de 289 habitantes (INE). La estensión del conceyu ye de 10,38 km² polo que la densidá poblacional ye de 27,84 hab./km². Pertenez al partíu xudicial de Estella.
 Eulate | |||
|---|---|---|---|
.jpg) | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Comunidá foral |  Navarra | ||
| Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||
Alcalde de Eulate (es)  | Juan Ignacio Ruiz de Larramendi Mugica | ||
| Nome oficial | Eulate (es)[1] | ||
| Nome llocal | Ehulate (eu)[2] | ||
| Códigu postal |
31271 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 42°46′35″N 2°12′22″W | ||
  Eulate Eulate (España)  | |||
| Superficie | 8 km² | ||
| Altitú | 729 m | ||
| Llenda con | Ameskoabarrena y Aranaratxe | ||
| Demografía | |||
| Población |
276 hab. (2023) - 158 homes (2019) - 126 muyeres (2019) | ||
| Porcentaxe | 0.04% de Navarra | ||
| Densidá | 34,5 hab/km² | ||
| Más información | |||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||
 | |||
Asitiáu xunto a la sierra de Urbasa, a una altitú de 729 msnm., ye un pequeñu conceyu eminentemente rural conformáu por trés barrios, el principal, nucleado pola ilesia parroquial y denomináu Mediobarrio, y los de Copalacio y Gonea.
La sierra de Urbasa da llugar a amplios praos aparentes pa la dedicación ganadera, cuantimás pal ganáu ovín desenvolviéndose nel pueblu una producción de quesu d'oveya calidable cola denominación d'orixe Idiazábal.
Foi un antiguu llugar de señoríu de realengu y perteneció al conceyu d'Améscoa Alta hasta qu'en 1846 dixebrar del mesmu y constitúyese como conceyu independiente.
Apellíos orixinarios de Eulate atópense; los Pérez de Eulate, los García de Eulate y los Álvarez de Eulate. Hai de solliñar a Martín Pérez de Eulate, quién foi Mazonero Mayor del Reinu de Navarra y quién dirixó la construcción del Palaciu de Olite ente 1389 y 1415.
Eulate cunta con un guapu palaciu (anguaño en ruina) que data del sieglu XVI, llugar onde moró Martín Pérez de Eulate.
La etimoloxía de Eulate puede tener el so orixe nos términos éuscaros euli, que significa "mosca", y ate, que se traduz como "puerta" o "portiellu", polo que significaría "puerta o portiellu de mosques". Popularmente traducióse como pacional y felechal.
A lo llargo de la historia, tal que se recueye nel Nomenclátor Euskérico de Navarra (NEN), el nome de la llocalidá escribióse de distintes formes: "Heulate" nel añu 1066, sobre l'añu 1100 apaez el términu "Eulate", nel añu 1280 "Elate", en 1561 "Hehulate" o en 1336 como "Heullate".
El xentiliciu de Eulate ye euletarra aplicable tanto al masculín como al femenín.[3]
Escudu
L'escudu d'armes del llugar de Eulate tien el siguiente blasón:
Trai de gules y una espada d'oru cruciada en sotuer con un cayáu de mandu del mesmu metal. Por timbre una corona abierta.
Este ye l'escudu del valle d'Amescoa Alta y de cada unu de los trés pueblos que lu integra. La espada simboliza la xusticia y el cayáu'l llibre nomamientu que de los sos alcaldes faíase.[4]
Situación
la llocalidá de Eulate ta asítiase na parte occidental de la Comunidá Foral de Navarra, cerca de la llende con Álava, nel Valle de Améscoa, xunto a la Sierra de Urbasa y cerca de la de Santiago de Lóquiz. El so términu municipal que s'estiende principalmente escontra'l sur de la llocalidá yá que esta la so alluga al norte del términu,[5][6] tien una superficie de 10,38 km², un perímetru de 15,1 km.[5] y llinda al norte col monte Llimitaciones (Monte Común de les Améscoas na Sierra de Urbasa[7]), al este col conceyu d'Améscoa Baxa, al sur cola sierra de Santiago Lóquiz y al oeste col conceyu d'Aranarache.[8]
| Noroeste: Monte Común de les Améscoas (Sierra de Urbasa) | Norte: Monte Común de les Améscoas (Sierra de Urbasa) | Nordeste: Monte Común de les Améscoas (Sierra de Urbasa) |
| Oeste: Aranarache |  |
Este: Améscoa Baxa |
| Suroeste: Sierra de Santiago de Lóquiz | Sur: Sierra de Santiago de Lóquiz | Sureste: Améscoa Baxa |
Relieve ya hidroloxía
El so términu ta arrodiáu d'elevaciones y quebraes que se van faciendo más y más abruptas escontra'l norte según avérase a les sierres y ta formáu por trés unidaes xeomorfolóxiques: El escarpe del sur de la sierra de Urbasa, onde s'algamar la cota máxima d'altitú a 1.008 msnm y que'l so suelu ta formáu por caliares pertenecientes a los periodos del Cretácicu Cimeru y Paleocenu; un turria selemente inclináu que s'empobina de Norte a Sur escontra'l ríu Uyarra, que ta compuestu por grandes bloques de caliar desprendíos del escarpe antes mentáu; y un modeláu compuestu por margues y margocalizas pertenecientes al mesmu periodu.[8]
ríu Uyarra de cursu encaxáu y meandriforme, ye un afluente del Urederra y arriquezse de les riegues que baxen de la sierra. Esti ríu ye'l más importante del conceyu qu'amás cunta con delles fontes, regueros y ribayos[8]
Clima
Dientro del conceyu podríen estremase delles zones climátiques condicionaes pola altitú y l'orientación de les fasteres La mayor parte de la zona ye de tipu atlánticu que se caracteriza por ser templáu con branos frescos y precipitaciones bien partíes a lo llargo del añu ensin qu'esista un periodu de aridez branizu;[9] y subatlántico nes zones más elevaes ente que nes más baxes y les zones empobinaes a llevante ye de tipu submediterráneo. La temperatura medio añal ta ente los 8º y 10º C, L'índiz añal de precipitaciones ta ente lo 1.000 y 1400 mm, rexistrándose al añu ente 100-140 díes lluviosos y la evapotranspiración potencial ta ente los 600 y 650 mm.[8]
La estación meteorolóxica más cercana a la llocalidá ye la Estación Manual de Urbasa propiedá del Gobiernu de Navarra y allugada a una altitú de 887 msnm y a 12,55 km. de distancia llinial de Eulate. Nesta estación rexistráronse los siguientes valores ente 1987, fecha de la so puesta en funcionamientu y 2009.[9]
 Parámetros climáticos permediu d'Estación Manual de Urbasa (1987-2009) 42°49′33.6515″N 2°09′56.3566″W  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mes | Xin | Feb | Mar | Abr | May | Xun | Xnt | Ago | Set | Och | Pay | Avi | añal |
| Temperatura máxima absoluta (°C) | 16.0 | 20.0 | 23.0 | 26.0 | 31.0 | 35.0 | 35.0 | 36.0 | 35.0 | 26.0 | 22.0 | 18.0 | 36.0 |
| Temperatura máxima media (°C) | 6.6 | 7.8 | 10.9 | 11.9 | 16.9 | 20.3 | 22.8 | 23.3 | 19.0 | 14.6 | 9.6 | 6.9 | 14.2 |
| Temperatura media (°C) | 3.3 | 3.8 | 6.3 | 7.5 | 11.7 | 14.7 | 16.9 | 17.4 | 13.9 | 10.5 | 6.2 | 3.8 | 9.7 |
| Temperatura mínima media (°C) | -0.1 | -0.2 | 1.7 | 3.0 | 6.4 | 9.1 | 11.1 | 11.5 | 8.8 | 6.4 | 2.7 | 0.7 | 5.1 |
| Temperatura mínima absoluta (°C) | -9.2 | -7.8 | -6.2 | -2.9 | -0.4 | 3.0 | 4.6 | 4.6 | 1.3 | -1.9 | -6.1 | -7.8 | -2.4 |
| Precipitación total (mm) | 117.3 | 110.0 | 128.6 | 168.9 | 113.5 | 72.5 | 40.6 | 43.5 | 78.3 | 132.7 | 167.7 | 158.2 | 1331.8 |
| Díes de precipitaciones (≥ 1 mm) | 9.1 | 8.0 | 8.5 | 13.7 | 10.6 | 7.1 | 5.5 | 5.6 | 8.6 | 11.5 | 11.8 | 11.4 | 111.5 |
| Fonte: Gobiernu de Navarra[9] | |||||||||||||
Flora y fauna
Eulate ta dientro de la rexón bioxeográfica Cántabru-Atlántica, onde la especie forestal más abondosa na cotes altes ye la faya y nes más baxes el carbayu. Na sierra de Santiago de Lóquiz taría la llende cola rexón Mediterránea onde abonden los caxigales (nes zones más septentrionales) y carrasca.[10]
La superficie forestal del conceyu ta principalmente compuesta por carbayos y caxigals que la so área suma anguaño 652 hai. y aproximao na metá de la mesma entemecen los carbayos con hayas.[8]
Edá Media
El nome de Eulate apaez en dellos legaos nel sieglu XI y XII (años 1066, 1069, 1099 y 1122) como nel censu del señor Veila Veilaz que dexó los sos bienes al monesteriu de Irache. Depués méntase nel "Fueru de Intzura" nel añu 1201. Mientres el sieglu XIII apaez de nuevu en 1257 na llista de pueblos adscritos a la Diócesis de Calahorra y nel pactu con Salvatierra en 1293. Tamién hai mención real en 1336 y en 1498.[11]
Foi un llugar de señoríu de realengu y nel añu 1280 el so pecha añal yera de 10 dineros, 25 cahices de trigu, cebada y avena.[8]
La so situación na llende del Reinu de Navarra dexó-y tener aduana ente los sieglos XIV y XVII.
El llinaxe de Eulate, procedente del palaciu de Eulate foi d'importancia nel Reinu de Navarra. La figura más relevante foi la de Martín Pérez de Eulate que foi mazonero mayor del Reinu de Navarra y responsable de la construcción del palaciu de Olite.[12]
Edá Moderna
La Edá Moderna empieza cola conquista (1512) ya incorporación el Reinu de Navarra a la corona de Castiella (1515). Una de les consecuencies foi que los qu'hasta entós foi conocíu como valle de Arana a partir del sieglu XVI empezar a conocer como les Améscoa o Amécoas pa estremase del vecín valle alavés d'igual nome.
Edá Contemporánea
Mientres la Guerra de la Independencia foi sede del cuartel xeneral y del hospital militar de la División de Navarra ente los años 1812 y 1813.[11]
El 28 d'abril de 1835 el xeneral carlista Tomás de Zumalacárregui roblo nesta llocalidá, onde tenía'l so cuartel xeneral, el pactu de Lord Elliott sobre'l tratu dau a los prisioneros de guerra, que foi dempués ratificáu en Logroño per Valdés.[11]
Eulate perteneció xunto con Larraona y Aranarache al conceyu d'Améscoa Alta hasta l'añu 1846 en dixebróse d'este pa conformar un conceyu propiu.[8]
Mientres el sieglu XIX y el XX el sentir político de la población de Eulate siempres tuvo amestáu al conservadorismu. Nes eleiciones celebraes a finales del sieglu XIX y principios del XX fueron los partíos Carlista, Conservador y Fuerista los que más votos llograben. Caltúvose'l sentir conservador y fuerista na república y na dómina democrática posfranquista.
Poques selmanes dempués d'empezar la guerra civil, el 7 de setiembre de 1936, dos vecinos de la llocalidá fueron asesinaos y refundiaos a la Torca del Rasu na Sierra de Urbasa. Trátase de Balbino García de Albizu Usarbarrena, guarda forestal natural de Eulate, de 58 años, y de Gregorio García Larrambebere, natural de Muneta pero vecín de Eulate. Dambos yeren afiliaos a la UXT. Los sos cuerpos fueron desenterraos en 2013.
Eulate ocupa'l 150º puestu como conceyu de mayor población de Navarra, con una población de 289 habitantes en 2017 de los que 179 son varones y 159 son muyeres. La so densidá de población ye de Plantía:DAN-NA hab/km².
Pirámide de población
| Pirámide de población 2011[13] | ||||
| % | Homes | Edá | Muyeres | % |
| 2,07 | 85+ | 3,55 | ||
| 1,78 | 80-84 | 2,96 | ||
| 3,25 | 75-79 | 2,37 | ||
| 2,07 | 70-74 | 2,66 | ||
| 5,03 | 65-69 | 2,96 | ||
| 3,25 | 60-64 | 3,25 | ||
| 3,25 | 55-59 | 2,37 | ||
| 4,73 | 50-54 | 2,96 | ||
| 4,14 | 45-49 | 5,33 | ||
| 5,03 | 40-44 | 3,25 | ||
| 3,85 | 35-39 | 2,66 | ||
| 2,37 | 30-34 | 2,96 | ||
| 1,78 | 25-29 | 3,25 | ||
| 3,25 | 20-24 | 1,78 | ||
| 1,78 | 15-19 | 0,89 | ||
| 1,78 | 10-14 | 1,18 | ||
| 0,89 | 5-9 | 1,18 | ||
| 2,66 | 0-4 | 1,18 | ||
Los datos de la pirámide de población de 2011 puen resumise asina:
- La población menor de 20 años ye'l 11,54 % del total.
- La que ta ente 20 y 40 años ye'l 21,89 %.
- La que ta ente 40 y 60 años ye'l 31,07 %.
- La mayor de 60 años ye'l 35,21 %.
Evolución de la población
Mientres el sieglu XX, la población de Eulate esperimento primeramente un llixeru aumentu que se caltuvo hasta los años 1960 onde s'algamar la cifra de 560 habitantes nel censo de 1960. A partir d'ende foi baxando llegando a partir del censu de 2001 a tar per debaxo de los 400 habitantes cifra que se superaba nel censu de 1900.
Si analizamos los padrones municipales de los postreros 10 años de forma xeneral (yá que hubo dellos añu en que la población aumentó de forma intermitente) tamién s'aprecia un descensu de la so población de −2,25% ente l'añu 2000 y 2017.
| Gráfica d'evolución demográfica d'Eulate ente 1900 y 2017 |
 |
|
Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los censos de población del INE.[14] Población según el padrón municipal de 2017 del INE.[15] |
Alministración municipal
Eulate conforma un conceyu el cual ta gobernáu por un conceyu de xestión democrática dende 1979, formáu por 7 miembros escoyíos nes eleiciones municipales según ta dispuestu na Llei Orgánica del Réxime Eleutoral Xeneral. La sede del consistoriu ta asitiada na cai Mediu Barriu, nᵘ 1 de la llocalidá de Eulate.
Eleiciones municipales 2011
Nes 2011 con un censu de 301 eleutores, participaron un total de 189 votantes (62,79%) lo que da una astención de 112 (37,21). De los votos emitíos 8 fueron nulos (4,23%) y 8 fueron en blancu (4,42%). La única formación qu'allegó nes mesmes foi l'Agrupación Eleutoral Eulate (AEE) que llogró 173 votos (95,58 % de los votos válidos) y los 7 conceyales con que cunta'l consistoriu.[16]
Na sesión constitutiva que tuvo llugar el 11 de xunu foi reelixíu como alcalde Juan Ignacio Ruiz de Larramendi.
De siguío detállase los resultaos de los dos últimes cites eleutorales:
Alcaldes
Estos son los últimos alcaldes de Eulate:
| Mandatu | Nome del alcalde | Partíu políticu |
|---|---|---|
| 1979-1983 | ||
| 1983-1987 | ||
| 1987-1991 | ||
| 1991-1995 | ||
| 1995-1999 | ||
| 1999-2003 | ||
| 2003-2007 | ||
| 2007-2011 | Juan Ignacio Ruiz de Larramendi | A.Y. Eulate |
| 2011- | Juan Ignacio Ruiz de Larramendi | A.Y. Eulate |
Les actividaes económiques de los pobladores de Eulate tán rellacionaes principalmente col sector primariu, cuantimás cola agricultura y la ganadería. El sector industrial y de servicios ye bien débil tando estructurado p'atender les necesidaes básiques de la población.
Munchos habitantes de Eulate trabayen na industria y servicios d'otres poblaciones de la contorna, cuantimás de la so capital, Estella.
Sector primariu
L'agricultura y la ganadería son les actividaes principales del conceyu y el so motor económicu. A finales del sieglu XX había 88 esplotaciones agrícoles qu'ocupaben unes 2.050 hai. con una distribución de 252,54 hai. de secanu, 1,28 hai. de regadío y 546 hai. de superficie forestal.
La ganadería ye una actividá bien relevante y xunto a ella la fabricación de quesos Idiazábal. Esta actividá ta basada nes abondoses camperes qu'apurre la sierra de Urbasa.
L'actividá forestal tamién tien cierta importancia, anque meyor que l'agricultura y ganadería.
Sector secundariu
El sector secundariu bien llindáu, hai una fábrica de sielles.
Sector servicios
El sector de servicios tamién ta llindáu a cubrir les necesidaes básiques de la población, siendo les llocalidaes vecines y n'especial Estella onde s'alluguen los servicios principales. La hostelería, restoranes y establecimientos de turismos rural, tien cierta importancia na actividá económica de Eulate.
Bienestar social
Educación
El colexu públicu les Amescoas asitiáu na llocalidá de Zudaire y el conceyu d'Améscoa Baxa ye'l colexu de tol valle de Améscoa y nél impartir educación infantil (3 a 5 años), primaria y ESO nos modelos educativos G (solu castellán) y A (castellán con euskera como asignatura).[18]
Sanidá
- Atención primaria El
conceyu de Eulate pertenez al Área III de Salú de (Estella) y la Zona Básica de Salú de Ancín-Améscoa la cual entiende los conceyos de: Eulate, Allín, Nazar, Olejua, Llana, Metauten, Mirafuentes, Oco, Larraona, Murieta, Piedramillera, Legaria, Aranarache, Ancín, Sorlada, Abáigar, Améscoa Baxa, Mendaza, Etayo y Zúñiga. Esta zona cunta con un centru de salú asitiáu na llocalidá d'Ancín.[19]
Dientro del conceyu esiste un consultoriu local na llocalidá de Eulate.[20]
- Atención hospitalaria El
conceyu pertenez al área de Estella onde se cunta con 1 hospital xeneral d'ámbitu comarcal, L'Hospital García Orcoyen asitiáu en Estella y un centru de salú mental tamién asitiáu en Estella.[21]
Tresportes y comunicaciones
El conceyu de Eulate ta comunicáu por aciu la carretera NA-7130 y la A-2128, cruciando'l Puertu de Opakua, con Salvatierra onde se xune a una de les principales rutes de comunicación d'España, l'autovía del Norte A-1. Tamién en Salvatierra tien Eulate la estación de ferrocarril más próxima, la de la llinia de RENFE Madrid - Irún.
Los servicios d'aeropuertu y puertu emprestar bien l'aeropuertu de Noain o'l aeropuertu de Vitoria el puertu más cercanu ye'l puertu de Bilbao.
Rede viaria
La carretera que crucia'l conceyu y xune los sos trés barrios ye la NA-7130 qu'al empar comuniquen Eulate colos pueblos vecinos de San Martín de Améscoa al oeste y Aranarache y Larraona al este. Esta ruta, que na parte alavesa cruciando'l puertu de Opakua, xúnese l'A-1 en Salvatierra tamién llega a Barindano onde se xune a la NA-718 que llega a Estella, capital de la Merindad.
Eulate falta de Estella 25 km, de Pamplona, capital de Navarra, 75 km y de Vitoria, capital d'Álava, 50 km.
Tresporte interurbanu
La compañía d'autobuses, «Automóviles Urederra» tien una llinia d'autobús ente la llocalidá de Eulate y la d'Estella con dos servicios diarios de Llunes a Sábadu. Nel so trayeutu tien paraes nes siguientes llocalidaes: Larraona, Aranarache, Eulate, Zudaire, Baríndano, Echávarri y Estella.[22]
Monumentos relixosos
Del patrimoniu relixosu presente na llocalidá podría destacar:
- Ilesia parroquial de San Martín, ye una construcción del sieglu XVI, bien tresformada nel sieglu XVIII. De la edificación primitiva solo caltiénse la planta y parte de los alzaos.
- Cruz del Humilladero, un cruceru d'estilu góticu flamíxeru de principios del sieglu XVI so templete de sillería del mesmu periodu.
Hai ene l conceyu trés ermites; la de San Juan, la de San Eloy, y la de Santes Nunila y Alodia.[23]
Monumentos civiles
Na llocalidá esisten numberoses cases antigües con escudos nobiliarios na fachada dataes de los sieglos XVI y XVII. Hai una fonte del sieglu XVI y l'edificiu conocíu como la Villa Madrid, una construcción ecléctica de finales del sieglu XIX. El monumentu más relevante ye'l Palaciu del Cabu d'Armería que perteneció a los Álvarez de Eulate, foi edificáu nel sieglu XVI y agora atópase en ruines. Consta de dos torrexones cilíndricos, n'unu de los cualos ábrese una ventana adintelada.[23]
Llingua
El castellán ye la llingua principal usada nel conceyu'l cual taba primeramente adscritu a la zona non vascófona pola Llei Foral 18/1986.[24] En xunu de 2017 el Parllamentu navarru aprobó'l pasu de Eulate a la Zona mista de Navarra por aciu la Llei foral 9/2017.[25]
En 1587 figuraba como pueblu denomináu "vascongado" y el 1778 tamién hai referencia de que se falaba'l euskera. Cuando Luciano Bonaparte realizó'l so mapa llingüísticu en 1863 yá'l vascu habíase perdíu.[26]
Fiestes y eventos
Les fiestes patronales de la llocalidá son n'honor San Pedro y celébrense l'últimu fin de selmana del mes de xunu. Redolada al 20 de payares celebren les "fiestes d'iviernu". Les selmanes anteriores a les fiestes patronales realícense les romeríes a les ermites de San Juan, San Adrián, Santes Nunilo y Alodia y San Eloy.[27]
- Martín Pérez de Eulate (¿? - ¿?), foi Mazonero Mayor del Reinu de Navarra nomáu pol rei Carlos III de Navarra el 15 de xunu de 1389 y reafitáu por reina Blanca de Navarra en 1427. Trabayó nos palacios reales de Olite y Tafalla.[28]
- Juan Álvarez de Eulate y Lladrón de Cegama Gobernador de Nuevu Méxicu
- Llista de conceyos de Navarra
- Estella Oriental
- Merindad de Estella
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
