Toledo

Toledo
	escudo de Toledo (es)
Alministración
País	España
Autonomía	Castiella-La Mancha
Provincia	provincia de Toledo
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcaldesa de Toledo	Milagros Tolón
Nome oficial	Toledo (es)
Nome llocal	Toledo (es)
Códigu postal	45001–45009
Xeografía
Coordenaes	39°52′N 4°02′W
	Toledo Toledo (España)
Superficie	232.1 km²
Altitú	529 m y 455 m
Llenda con	Albarreal de Tajo, Bargas, Burguillos de Toledo, Cobisa, Guadamur, Mocejón, Nambroca, Olías del Rey, Polán, Almonacid de Toledo, Argés, Rielves y Aranjuez
Demografía
Población	86 070 hab. (2023); - 40 527 homes (2019); - 44 346 muyeres (2019)
Porcentaxe	0% de provincia de Toledo
Densidá	370,83 hab/km²
Xentiliciu	toledanu (masculín singular); toledana (femenín singular); toledano (xéneru neutru); toledanos (masculín plural); toledanes (femenín plural)
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00 (horariu estándar); UTC+02:00 (horariu de branu)
Llocalidaes hermaniaes	Aquisgrán, Agen, Corpus Christi, Damascu, Guanajuato, L'Habana, Heraclión, Nara, Safed, Toledo, Veliko Tarnovo, Santiago del Estero, Moyobamba, Empoli (es) , Teggiano (es) y Veliko Tarnovo (en)
	toledo.es

Toledo^[3] ye conocida como «La ciudá Imperial» por ser la sede principal de la corte de Carlos I y tamién como «la ciudá de los trés cultures», por tar poblada mientres sieglos por cristianos, xudíos y musulmanes.

Pa ver otros usos d'esti términu, Toledo (dixebra).

Datos rápidos Alministración, Tipu d'entidá ...

Zarrar

Toledo, con 83 334 habitantes (2014), ye'l segundu conceyu más pobláu de la provincia tres Talavera de la Reina y el cuartu de la comunidá autónoma tres Albacete, Talavera de la Reina y Guadalajara.

La ciudá ta asitiada na marxe derecha del Tajo, nuna llomba de cien metros d'altor sobre'l ríu , que cinxir pola so base, formando un pronunciáu meandro conocíu como Torno del Tajo. Tien una configuración esvalixada con barrios bien separaos del nucleu principal: el de Azucaica, na vera derecha del ríu y que tien el so orixe nuna antigua pedanía de la ciudá, falta unos 7 km del centru de la ciudá, ente que el de Santa María de Benquerencia, asitiáu práuticamente enfrente del anterior na marxe esquierda del Tajo, asitia'l so centru a unos 8 km del de la ciudá.

La historia de la ciudá remontar a la Edá del Bronce. Foi un importante centru carpetanu hasta la so conquista romana en 193 e.C. Queden diversos restos de l'actividá romana na ciudá, como l'acueductu o'l circu. Tres les invasiones xermániques, la ciudá va convertir con Leovixildu en capital, y darréu, principal sede eclesiástica, del Reinu Visigodu. Nel añu 711, dempués d'una resistencia moderada, Toledo ye conquistada polos musulmanes empobinaos por Táriq ibn Ziyad. Mientres el dominiu musulmán, l'antigua capital visigoda carauterizar pola so oposición ya individualismu, concretáu na Taifa de Toledo. Alfonso VI reconquista la ciudá en 1085. Mientres la edá moderna la ciudá destacó como sede de los Reis Católicos y pola so participación na Guerra de les Comunidaes de Castiella. Al treslladase la corte a Madrid en 1561 la ciudá entró en decadencia, acentuada pola crisis económica del momentu. Yá en dómina contemporánea, Toledo y más concretamente'l so Alcázre convertir nun símbolu de la Guerra Civil mientres el so llargu Asediu del Alcázre. En 1983 convertir en capital de Castiella-La Mancha, calteniendo la capitalidad de la provincia homónima.

Tradicionalmente, la industria metalúrxico foi la base económica, sobremanera pola fabricación d'espaes y cuchiellos. Na actualidá la gran mayoría de la población dedicar al sector servicios, que tamién reflexa'l mayor númberu de paraos. Tocantes a infraestructures, la ciudá cunta con diverses carreteres, incluyida una autopista de peaxe. Esiste una llinia de ferrocarril d'AVE que coneuta Toledo-Madrid en menos de media hora. Cuenta amás con diverses infraestructures sanitaries, incluyíu un Hospital Nacional de Parapléxicos, deportives y militares, como l'Academia d'Infantería.

Tocantes a la cultura, Toledo cunta con numberosos llugares d'interés y ye Patrimoniu de la Humanidá dende 1986. Ente ellos destáquense'l Monesteriu de San Juan de los Reis, góticu isabelín del sieglu XV, y la Catedral de Santa María, d'estilu góticu del sieglu XIII. Toledo foi tamién llugar de nacencia o residencia d'artistes como Garcilaso de la Vega o El Greco ente otros munchos.

Lleven el nome de Toledo cinco ciudaes de los Estaos Xuníos, nos estaos d'Ohio, Illinois, Oregón, Iowa y Washington; otros siete de Canadá, Belice, Brasil, Portugal, Colombia, Filipines y Uruguay y cuatro llocalidaes más n'España nes provincies d'Huesca, Ourense, Asturies y Tenerife. Comparte'l mesmu Escudu d'Armes de Castiella cola ciudá de Tunja Colombia, dau por Carlos V.

La historia de la ciudá remóntase a la Edá del Bronce. Foi un importante centru carpetanu hasta la so conquista romana en 193 e.C. Quedan diversos restos de la actividá romana, como l'acueductu o el circu. Después dellas invasiones germánicas, la ciudá conviértese con Leovixildu en capital del Reinu Visigodu. En 711 ye conquistá polos musulmanes. Foi capital de la Taifa de Toledo. Alfonsu VI reconquista la ciudá en 1085. Durante la edá moderna la ciudá destacóse como sé dellos Reis Católicos y pola so participación na Guerra dellas Comunidades de Castiella. Con el treslláu della corte a Madrid en 1563 la ciudá decayó. Na Guerra Civil Española destacó pol asediu del alcázre. Dende 1983 ye capital della Comunidá Autónoma de Castiella-La Mancha

Historia na Edá Antigua

El primer asentamientu fixu que se conoz na ciudá de Toledo ye una serie de castros, sobre los que dempués se llevantó la ciudá celtibérica cercada, unu de los más importantes centros de los carpetanos. Unu d'estos primeros asentamientos asitiar nel Cuetu del Bú (sobre un cuetu de la vera esquierda del ríu Tajo), del que se llograron numberosos restos n'escavaciones realizaes, y que pueden reparase nel actual Muséu-Hospital de Santa Cruz, en Toledo.

Nel añu 193 e.C. y tres una gran resistencia, Marcu Fulvio Nobilior conquista la ciudá. Los romanos reconstruyir y denominar Toletum, na provincia de Carpetania. La ciudá desenvolvió una importante industria del fierro que lu llevó a acuñar moneda. La zona onde s'asitiaba la ciudá sufrió un fondu procesu de romanización, como atestigüen los numberosos restos de villes romanes, especialmente na ribera del Tajo.

Los romanos dexaron numberoses muertes na cara toledana, como un pimpanu acueductu, del que namái se caltienen les bases a entrambos llaos del Tajo, una vía romana, parte de la cual puede vese nes fasteres de los cuetos de la marxe esquierda del ríu, y un circu, allugáu nun parque públicu y parcialmente desenterráu. Esisten otros munches muertes que, magar tar daos per sumíos en munchos casos, ye bien probable que s'atopen nel sosuelu de la urbe, tales como'l teatru (allugáu na cortil inmediata al circu y qu'anguaño ocupa un colexu), l'anfiteatru (sol barriu de Covarates), una importante infraestructura hidráulica (como les muertes que queden al llau de la puerta onde s'apuerta a la mezquita del Cristu de la Lluz), numberoses calzaes (como les apocayá atopaes a 7 metros aproximao de fondura sol xardín de la Mezquita enantes mentada), según termes, alliviaderos, villes, etc.

Hai que destacar que la mayor parte d'estes construcciones históriques fueren desmontaes, siendo los sillares aprovechaos pa la construcción d'otros edificios y pa la muralla qu'arrodia la ciudá, magar, posiblemente la mayor riqueza arqueolóxica de Toledo atópese soterrada sol so sosuelu.

Historia na Edá Media

Veanse tamién: Reinu visigodu de Toledo y Taifa de Toledo.

Catedral de Santa María de Toledo.

Tres les primeres incursiones xermániques, se reedificaron l'antigües muralles con oxetivos defensivos; a pesar d'ello nel añu 411 la ciudá foi conquistada polos alanos gracies al so pimpanu dominiu del caballu y los sos artes de guerra, quien fueron de la mesma ganaos polos visigodos nel añu 418. Una vegada hubo vencíu al so rival Agila, Atanagildo estableció la so corte na ciudá y darréu, con Leovixildu, convertir en capital del reinu hispanogodo y n'arzobispáu, colo qu'adquirió gran importancia civil y relixosa (como prueben los Conceyos de Toledo). Mui cerca de Toledo, na villa de Guadamur, topóse l'Ayalga de Guarrazar, escepcional conxuntu de corones votivas de los reis visigodos.

Nel añu 711 foi conquistada por Táriq ibn Ziyad y sometida al dominiu musulmán. Tomar de la ciudá foi llevada a cabu ensin dificultaes, por aciu capitulación, yá que gran parte de la población fuxera.24 Los árabes llamar Tulaytula (n'árabe طليطلة ).

El predominiu de gran población mozárabe convertir aína nun focu de continua esmolición pa Córdoba. En 797 (según Claudio Sánchez-Albornoz en 807 y 800 según otres fontes), mientres l'emiratu de Alhakén I, españó una sulevación contra Córdoba. L'emir unvió al muladí oscense Amrús ben Yusuf (llamáu Amorroz nes cróniques cristianes) pa someter la ciudá. Amrús abrasó a los muladíes locales por aciu un cruel ardid. Tratar del socesu conocíu como la xornada del foso. Amrús entamó una llacuada nel palaciu del gobernador y convidó a comer a los muladíes principales de la ciudá. A les puertes de la residencia, fixo apostar unos verdugos y, a midida que diben llegando los invitaos, cortábase-yos el pescuezu, siendo refundiáu'l cadabre a una cabiana (d'equí'l nome con que ye conocíu l'episodiu). D'esta manera, l'emir consiguió someter por un tiempu al pueblu toledanu. Sicasí, éstos volvieron remontase nel 811 y nel 829, dempués de la so muerte.

Finalmente, Abd al-Rahman III entartalló la endémica rebelión de la ciudá de Toledo en xunetu de 932, tres un asediu de dos años, sometiéndola al califatu cordobés. Al desintegrarse el califatu nel sieglu XI, Toledo convertir nun importante reinu de taifa, que sicasí, tuvo que pagar paries a los reis de Castiella pa caltener la so independencia.

El 25 de mayu de 1085, Alfonso VI de Llión y Castiella entra en Toledo, por aciu un alcuerdu previu col rei de la Taifa que la gobernaba. Por aciu l'alcuerdu de capitulación, el rei castellano y lleonés somete al reinu, garantizando a los pobladores musulmanes la seguridá de les sos persones y bienes. El rei concedió fueros propios a caúna de les minoríes esistentes: mozárabes (Toledo yera un importante centru mozárabe, con lliturxa propia, la hispanu-mozárabe, qu'entá se caltién), musulmanes y xudíos, darréu refundíos por Alfonso VII nel Fueru de 1118. Tres la capitulación de la ciudá, sobrevieno'l periodu de mayor rellumanza de Toledo, d'una gran intensidá cultural, social y política. La Escuela de traductores de Toledo, floreciente mientres los sieglos XII y XIII, según les numberoses obres d'arte civil y relixoses, que dexaron una importante buelga na ciudá.

Tres la capitulación, toleróse la práutica relixosa de les comunidaes xudío y musulmano, pero esta actitú tolerante nun duró enforma tiempu. Los cristianos construyeron la nueva catedral sobre la mezquita mayor, que de la mesma se llevantaba sobre l'antigua catedral visigoda.

En 1162 la ciudá foi conquistada pol rei Fernandu II de Llión, mientres el convulso periodu de la minoría d'edá d'Alfonso VIII de Castiella. El rei lleonés nomó a Fernando Rodríguez de Castro "el Castellán", miembru de la Casa de Castro, gobernador de la ciudá. La ciudá de Toledo permaneció en poder de los lleoneses hasta l'añu 1166, en que foi recuperada polos castellanos.25

Mientres la guerra civil castellana Toledo lluchó al llau de Pedro I y, en sufriendo un llargu asediu, foi tomada en xineru de 1369. A lo llargo de tola Edá Media la ciudá foi creciendo: nel sieglu XIV recibió privilexu ferial y nel XV convertir n'unu de los principales productores pañeros castellanos, actividá que se sumó a les yá esistentes d'acuñamientu de monedes, fabricación d'armes, industria sedera, etc. En 1492, los xudíos son espulsaos y los Reis Católicos reformen la ciudá. Isabel la Católica construyó ellí, nel Monesteriu de San Juan de los Reyes, al que quería fuera la so tumba, pero finalmente foi soterrada al pie del so maríu na catedral de Granada. Carlos I convierte a Toledo en ciudá imperial y en sede de la Corte.26 27

Historia na Edá Moderna

Ver tamién: Guerra de les Comunidaes de Castiella

Vista de Toledo, por El Greco en redol al añu 1600.

Los Reis Católicos urbanizaron y engrandecieron la ciudá, y na catedral toledana proclamar a Juana y Felipe'l Fermosu como herederos de la corona castellana en 1502. Activa participación na unificación del primer estáu modernu d'Europa tuvieron los nobles castellanos, especialmente l'aristocrática familia de los Álvarez de Toledo, que'l so poder aumentó al amparu del poder regio. Isabel la Católica mandó construyir en Toledo'l monesteriu de San Juan de los Reis pa conmemorar la batalla de Toro y ser soterrada ellí col so home, pero tres reconquistar de Granada los Reis decidieron soterrase nésta última ciudá, onde los sos restos fuelguen güei.

Foi una de les primeres ciudaes que se xunió a la revuelta de les Comunidaes en 1520, con dirixentes comuñeros como Pedro Laso de la Vega y Juan de Padilla. Tres la derrota comuñera na batalla de Villalar, los comuñeros toledanos, dirixíos por María Pacheco, la vilba de Padilla, fueron los que más resistencia opunxeron a los designios de Carlos I, hasta la so rindición en 1522. Toledo convertir nuna de les sedes de la Corte del imperiu.27

Darréu, cola decisión de treslladar la corte a Madrid, adoptada pol so fíu Felipe II, nel añu 1561, la ciudá perdió gran parte del so pesu político y social. La ruina de la industria testil acentuó la decadencia de Toledo, magar caltuvo la so importancia como centru del poder eclesiásticu.28 29

La constitución de la Real Compañía de Comerciu y Fábriques, en 1748, nel marcu de renovaciones borbóniques inspiraes pola Ilustración, traxo un curtiu resurdir de la ciudá, pero a finales del sieglu XVIII taba nuevamente arruinada y amenorgada a funciones puramente alministratives.

En 1761, por mandatu del rei Carlos III establecer na ciudá la Real Fábrica d'Armes.

Historia na Edá Contemporánea

Tres l'empiezu de la Guerra Civil Española, la ciudá permaneció na zona republicana. Sicasí, nel Alcazre, sede de l'Academia d'Infantería, abellugóse un grupu de lleales a los sulevaos (1950 persones, según el boletín L'Alcazre d'eses feches, ente militares, guardias civiles y les sos families), al mandu del coronel Moscardó, qu'aguantó al Gobiernu dende'l 21 de xunetu de 1936 hasta la llegada de les tropes del xeneral Varela el 27 de setiembre d'esi mesmu añu. L'asediu del Alcazre, episodiu de resonancia mundial, foi llargamente utilizáu pola propaganda franquista. L'Alcazre, casi dafechu destruyíu nel asediu, foi reconstruyíu na so totalidá darréu.

L'Alcazre de Toledo, escenariu d'un asediu de xunetu a setiembre de 1936, mientres la Guerra civil española.

La represión y la violencia ente los partidarios de cada bandu fueron los signos carauterísticos de la guerra y posguerra. Nun primer momentu, cola ciudá inda so dominiu republicanu, realizáronse fusilamientos populares, nos que los ciudadanos yeren executaos pola mera barruntu de ser de "dereches" o pertenecer a la ilesia católica (tando documentada la muerte de siquier cien eclesiásticos)[cita riquida]. Nunu d'estos fusilamientos resultaría muertu'l deán de la catedral y según la tradición historiográfica franquista, Luis Moscardó, fíu del coronel zarráu nel Alcazre. En setiembre de 1936 instalóse un Tribunal Popular nel Palaciu Arzobispal. El Tribunal tuvo curtia vida, estableciendo solu cuatro sumarios antes del so treslláu a Madrid. Amás, la vida na ciudá yera d'un constante estáu de guerra, con combates y bombardeos continuos na zona del Alcázre. Los errores nos bombardeos causaron munches estroces na ciudá, sobremanera na cercana plaza de Zocodover. Tres tomar de la ciudá poles tropes franquistes enfoscóse la represión. Hasta avientu de 1936 la ciudá viviría nun estáu sumarísimu, lideráu poles disposiciones del comandante Planes y empobináu a tolos ciudadanos que collaboraren na represión de les tropes republicanes.30

La ciudá foi escoyida oficialmente capital de la comunidá autónoma de Castiella-La Mancha, tres una votación nes Cortes, el 7 d'avientu de 1983. Pa la eleición, el gobiernu rexonal encargó a José María Barreda un procesu d'información y consulta a la población, les instituciones polítiques y les asociaciones culturales. Na votación nes Cortes, la propuesta de Toledo recibió l'aprobación de 27 diputaos (los 22 socialistes y los cinco del Grupu Popular de Toledo), trés en contra (los populares conquenses) y 12 astenciones.

¡