Idioma dálmata

El dálmata^[1] o dalmáticu^[2] ye una llingua romance estinguida, falada hasta'l sieglu XIX a lo llargo de les mariñes de Dalmacia y nuna pequeña parte d'Albania. Estremábense dos tipos de dialeutos:

• El septentrional o vegliota, faláu na islla de Veglia (Krk en croata).
• El meridional o ragusano, faláu na ciudá de Ragusa de Dalmacia (Dubrovnik). Col progresar de les investigaciones sobre'l dálmata a finales del sieglu pasáu propúnxose una nueva reclasificacion del dálmata en tres variedaes , Jadertino (del que'l Vegliota sería la so caña más septentrional ), el Raguseo y el Labeatico ( na region de Bokas Kotor y mariña albanesa septentrional ).

Dálmata, dalmáticu
Faláu en	República de Venecia República de Ragusa Anguaño estremada ente:  Croacia  Montenegru
Rexón	Mariña del Adriáticu
Falantes	llingua muerta
Familia	Indoeuropea   Itálica     Romance       Dálmata
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	ruque
ISO 639-3	DLM
Dálmata †:      Vegliota †      Ragusano †

Historia

El dálmata desenvolvióse dempués de les invasiones barbáricas qu'afararon la Dalmacia romana. N'efeutu, los ilirios romanizados d'esta rexón abellugar nes islles dálmates (y en delles ciudaes costeres de Dalmacia, como Iadera y Spalatum, actuales Zadar y Split) y ellí sobrevivieron usando'l so propiu idioma: el dálmata neollatín.

Nun tiempu antes del añu mil, el dálmata estendióse dende Segna (pocu al sur de Fiume) al norte, hasta cerca d'Antivari (Bar), o cuandoquier Càttaro (Kotor) al sur. Yá los historiadores de les Cruzaes y los viaxeros señalaben, dende'l sieglu XII d'equí p'arriba, el «llatín», «romance» o «francu» de la Dalmacia, especialmente de les ciudaes de Zara (Zadar), Spalato (Split), Ragusa (Dubrovnik) y Antivari (Bar). Na islla de Veglia (Krk), Giambattista Giustiniani, procurador vénetu nel Quarnero mientres el sieglu XVI, falaba de la esistencia d'un idioma propiu, paecíu al calmone...»

El dálmata tuvo puxu p'aguantar nos territorios onde la so esistencia yera menos amenazada pola estensión de los dialeutos eslavos, esto ye, nes ciudaes de la mariña. Primida pel llau de tierra firme —al este— polos dialeutos croates, y al sur, anque menos, poles variantes del albanés, pero amenazada, sobremanera, pola creciente penetración del vénetu colonial, la llingua dalmática acabó per ser falada en pocos enclaves, y entá ellí, foise escastando con mayor o menor rapidez.

A mayor influencia véneta, más rápida la desapaición del dálmata. Asina, por casu, en Zara (Zadar), el dálmata escastóse bien llueu pola so relativa cercanía al vénetu italianu, en cuantes qu'en Ragusa (Dubrovnik), que namái per un curtiu espaciu de tiempu (1205-1358) dependió direutamente de la República de Venecia, pero esfrutaba d'una situación d'independencia bien particular, el dálmata perduró hasta finales del sieglu XV y foi llingua oficial de la República de Ragusa.

Nun área apartada insular, na islla de Veglia (Krk), el postreru nativu del dialeutu vegliota, Tuone Udaina, conocíu como Burbur, morrió por una esplosión accidental el 10 de xunu de 1898. Antes de morrer, foi entrevistáu pol llingüista Matteo Bartoli. Anguaño apenes queden na islla contadísimas pallabres d'aquella antigua fala, que foi sustituyida por una variedá véneta y, sobremanera, por un dialeutu croata.

Güei, el términu dalmáticu identifica'l dialeutu croata conocíu como cakaviano-lkaviano, faláu en Dalmacia qu'entiende munches pallabres italianes y alemanes. Esti dialeutu croata y la llingua dalmática nun tienen de ser confundíes, porque nun esiste conexón ente dambes.

Clasificación llingüística

• Indoeuropéu
  • Itálicu
    • Románicu
      • Románicu oriental
        • Dálmáta

Carauterístiques

Perteneciente al románicu oriental, suponíase qu'esta llingua yera l'eslabón faltante ente'l rumanu y l'italianu, pero anguaño paez que yera paecíu a les otres llingües romances occidentales con respectu al italianu y que tenía dalguna conexón namái colos dialeutos rumanos vecinos, como por casu el istrorrumano, faláu na vecina Istria, en Croacia.

Ye interesante notar cómo'l dálmata caltuvo les pallabres llatines relatives a la vida urbana que'l rumanu, pela so parte, perdió rápidu. Supónse que la población dálmata tuviera una vida urbana bastante activa, ente que los rumanos fueron obligaos a fuxir a los montes mientres la dómina escura.

Amuesa llingüística: el Padre Nuesu

En forma socesiva, amosar en comparanza'l Padre Nuesu con otres seis lingües neollatines.

Dálmata	Italianu	Vénetu	Napolitanu	Sicilianu	Rumanu
Tuota nuester, che te sante intel cil,	Padre nostro, che sei nei cieli,	Pare nostro che ti xe nei ciei,	Patre nuorru chi sta ntru cielu,	Patri nostru, chi siti 'n celu,	Tatăl nostru care eşti în ceruri,
sait santificuot el naun to.	sia santificato il tuo nome.	sia santificà el to nome,	chi sia santificatu u nume tuoio	sia santificatu lu vostru nomu,	sfiinţească-Se numele Tău.
Vigna el raigno to.	Venga il tuo regno.	Vegna el to regno,	Venisse u riegnu tuoio,	Vinissi prestu lu vostru regnu,	Vie Împărăţia Ta.
Sait fuot la voluntuot toa, coisa in cil, coisa in tiara.	Sia fatta la tua volontà, come in cielo così in terra.	Sia fata ła toa vołontà, come nei ciei così in tera	Sia facisse a vuluntà tuoia, sia ntru cielu ca nterra.	Sia fatta la vostra tua vuluntati comu 'n celu accussì 'n terra.	Facă-se voia Ta, precum în cer, aşa şi pe pământ.
Duote costa dai el pun nuester cotidiun.	Dacci oggi il nostro pane quotidiano	Dane ancuo el nostro pan quotidian	Ranne ogge nuoste il pan quotidiano,	Dàtinillu sta nostru panuzzu cutiddianu	Pâinea noastră cea de toate zilele dă-ne-o nouă astăzi.
E remetiaj le nuestre debete,	E rimetti a noi i nostri debiti,	E rimeti a nialtri i nostri debiti	E perdunacce i rebita nuoete,	E pirdunàtini li nostri piccati	Şi ne iartă nouă păcatele noastre,
coisa nojiltri remetiaime a i nuestri debetuar.	come noi li rimettiamo ai nostri debitori.	cussì nialtri i rimetemo ai nostri debitori.	cumu nue perdunammu i rebituri nousti.	comu nuautri li rimittemu ê nostri nimici	precum şi noi iertăm greşiţilor noştri.
E naun ne menur in tentatiaun,	E non ci indurre in tentazione,	E no sta portarne in tentasion,	E nun nce fa cadé 'ntentazzione	E nun ni lassati cascari ntâ tintazzioni	Şi nu ne duce pe noi în ispită,
ma deleberiajne dal mal.	ma liberaci dal male.	ma łiberane dal mal.	ma lliberace dô male.	ma liberandi dû mali.	ci ne mântuieşte de cel rău.

Intentos de revitalización

Dende principios del sieglu XXI, dellos entusiastes intentaron revitalizar el dálmata (dialeutu vegliota) al traviés de la rede^[3][4]

Ver tamién

• Llingua italiana
• Llingües neollatines
• Idioma istrioto
• Matteo Bartoli
• Tuone Udaina