Idioma ruteno

El ruteno (tamién conocíu como eslavónico de cancillería o rusu occidental; en ruteno руский языкъ^[1][2]), ye un términu usáu pa denominar les distintes variedaes del eslavónico oriental falaes nel Gran Ducáu de Lituania y más tarde nos territorios eslavu-orientales de Polonia-Lituania. En bielorrusu conozse como llingua bielorrusa antigua (bielorrusu: старабеларуская мова). N'ucraín conozse como llingua lliteraria ucraniana antigua (ucraín: староукраїнська літературна мова) o ruteno (Rutenśka – рутенська). En rusu denominar llingua rusa occidental escrita (rusu: западнорусский письменный язык ).

Ruteno, Eslavónico de cancillería nativu = руский языкъ / ruskiĭ jazykŭ
Faláu en	Gran Ducáu de Lituania
Rexón	Europa del Este
Familia	Indoeuropea   Eslava     Eslava oriental       Ruteno
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	{{{iso2}}}
ISO 639-3

Los investigadores nun se ponen d'alcuerdu en si'l ruteno ye un idioma estremáu o un dialeutu occidental del antiguu eslavónico oriental, pero no que sí tán d'alcuerdu ye en que tienen una estrecha rellación nel so orixe. El antiguu eslavu oriental yera l'idioma coloquial del Rus de Kiev, ente los sieglos X y XIII.^[3] Puede considerase'l predecesor de los modernos idiomes bielorrusu, rusín y ucraín.

Nomenclatura

El ruteno siempres tuvo nun estáu de diglosia frente al eslavu eclesiásticu, y yera y entá ye de cutiu llamáu prosta(ja) mova, lliteralmente “llingua simple”. Les fontes contemporánees raramente esbocen dalguna distinción ente'l ruteno de Lituania, y el ruteno del Principáu de Vladímir-Súzdal.

Nomes n'usu d'antiguo:

• Ruteno (antiguu bielorrusu: руски езыкъ) — polos contemporáneos de la dómina, pero xeneralmente non usáu en Moscovia.
  • (variante) Ruteno simple o fala simple (antiguu bielorrusu: простый руский (язык) o простая молва) — publicáu por Grigoriy Khodkevich (sieglu XVI)
• Lituanu (rusu: литовский язык) — posiblemente d'usu esclusivu en Moscovia. Utilizáu por Zizany (finales del sieglu XVI y por Pamva Byerynda (1653).

Nomes d'usu modernu:

• (Antiguu) Ruteno – nome coleutivu modernu, que toma tanto al antiguu bielorrusu como al antiguu ucraín; predominantemente usáu nel sieglu XX, n'investigaciones lituanes, según munches polaques o ingleses.
• (Antiguu) Rusu Occidental, bien como idioma o como dialeutu (rusu: (древний) западнорусский язык) — usáu principalmente polos partidarios de la fase proto-rusa, especialmente dende finales del sieglu XIX, como por casu Yefim Karskiy y Alekséi Shájmatov.
• (Antiguu) (idioma) bielorrusu – usáu escasamente en Moscovia. La denominación de (idioma) bielorrusu (rusu: белорусский (язык)) refierse tanto al sieglu XIX como al idioma medieval usáu nos trabayos del sieglu XIX de los investigadores rusos Fiódor Busláyev, Ogonovskiy, Zhitetskiy, Sobolevskiy, Nedéshev, Vladímirov y los nacionalistes bielorrusos como Yefim Karskiy.
• Lituanu-rusu (rusu: литовско-русский) — nel sieglu XIX polos investigadores Keppen, l'arzobispu Filaret, Sájarov, Kartáyev, etc.
• Lituanu-eslavonico (rusu: литово-славянский) — nel sieglu XIX pol investigador Baranovski.^[4]
• Rusu-polacu o dialeutu polacu – Shtritter, l'investigador polacu Samuel Bogumil Llinde, pol escritor polacu Wisniewski. Hai qu'aprofiar que la definición foi usada en referencia a la traducción de la biblia de Francysk Skaryna.

Ye destacable el fechu que'l ISO/DIS 639-3 y el códigu actual SIL pa los idiomes que documentan el nome "русин (rusyn)" a cencielles nomar como “Rutenian” n'inglés ("ruthène" en francés o “ruteno” en castellán) en cuenta de “Modern Rutenian”: esti códigu asignar al Idioma rusino.

Clasificación de les llingües eslaves

Diverxencia ente l'idioma ruteno lliterariu y el rusu lliterariu

Biblia Ruska («Библия руска») de Francysk Skaryna

Cola gradual lliberación del Este d'Europa del xugu tártaru” nel sieglu XIV, aniciáronse cuatro principado qu'adoptaron el nome de Gran Ducáu. Dos d'ellos empezaron a axuntar los territorios eslavos del este: unu yera Moscú y l'otru Vilnius. Esto tuvo como resultáu la creación de dos entidaes eslavu-orientales principales: el Gran Ducáu de Moscú, que darréu evolucionó nel Imperiu rusu, y el Gran Ducáu de Lituania, que con posterioridá formó con Polonia la unión de Polonia-Lituania.

Lingüísticamente dambos estaos siguieron usando les sos variedaes rexonales del llinguaxe lliterariu de la Rus de Kiev, pero por cuenta de la gran influencia polaca nel oeste, y la influyencia de la ilesia eslavónica nel este, gradualmente desenvolviéronse dos idiomes lliterarios distintos: el ruteno nel este de la unión lituanu-polaca, y el (antiguu) rusu nel principáu de Moscovia.

Dambos davezu recibíen el nome de “ruskiy” (de la “Rus” ) o “eslovenski” (eslavónico); solo cuando la diferencia ente'l llinguaxe lliterariu de Moscovia y el de Lituania fíxose necesaria, el primeru pasar a llamar “moskovski” (moscovita) (y en casos bien raros, el segundu “litovski”, lituanu).

La diverxencia llingüística quedó confirmada cola necesidá de traductores na celebración nel sieglu XVII de les negociaciones mientres el Tratáu de Pereyáslav, ente Bogdán Jmelnitski, dirixente cosacu de la Sich de Zaporozhia y l'estáu rusu.

Continuación de la influencia polaca

Dende la Unión de Lublin en 1569, los territorios del sur del Gran Ducáu de Lituania pasaron a alministración direuta de la corona polaca, ente que'l norte retenía cierta autonomía. Ye posible qu'esto influyera na resultancia na diferenciación con respectu al estatus del idioma ruteno como llingua oficial, y la intensificación de la influencia polaca sobre'l ruteno. Sicasí, dambes partes de la Mancomunidá taben habitaes por polacos orientales, permaneciendo'l ruteno como llingua franca, y en dambes partes foi gradualmente reemplazáu pol polacu como idioma lliterariu, de discutinios relixosos o pa documentos oficiales.

Nuevos idiomes nacionales

Col entamu del romanticismu a principios del sieglu XIX, apaecieron el bielorrusu lliterariu y l'ucraín lliterariu, descendientes de los dialeutos populares falaos y pocu influyíos pola lliteratura rutena. Sicasí, Rusia retuvo parte del llinguaxe Eslavu eclesiásticu como “vocabulariu cultu”, polo qu'anguaño les diferencies léxiques más importantes ente'l rusu d'una parte, y el bielorrusu y ucraín d'otra, son la mayor integración de eslavonismos na primera, y de polonismos nes segundes.

La división ente la lliteratura rutena y les sos llingües lliteraries socesores vese reflexada nel diseñu modernu de les ortografíes bielorrusa y ucraniana.

La interrupción de la tradición lliteraria foi especialmente drástica en Bielorrusia: En Polonia-Lituania, el polacu mayormente reemplazó al ruteno como idioma alministrativu y lliterariu. Por eso'l bielorrusu solo sobrevivió na fala popular rural ensin casi nenguna tradición escrita hasta mediaos del sieglu XIX.

En contraste colos bielorrusos y los ucraínos orientales, los ucraínos occidentales que vivíen nel Imperiu austrohúngaru retuvieron non solo'l nome de ruteno, sinón que tamién munchos de los sos elementos eslavónicos eclesiásticos y polacos. Pa evitar tracamundios, n'inglés y n'otros idiomes estos ucraínos denominar usualmente cola forma transliterada del nome primitivu: rusinos.

En 1800 la llingua lliteraria rutena evolucionó en tres llingües lliteraries modernes. Pa más información, vease idioma bielorrusu, idioma rusino y idioma ucraín.