Idioma tojolabal

From Wikipedia, the free encyclopedia

Remove ads

El Tojolabal (tojol-ab'al) ye una llingua mayense falada pola etnia del mesmu nome (vease: tojolabales) qu'habita na zona centro oriental del Estáu Chiapas, en Méxicu. Ye una de les aproximao 30 lenguas mayes que se reconocen anguaño. Según les estadístiques, el so númberu de falantes xube a 43 369 (vease: enlistado I.N.E.G.I. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). )[1] que viven nes zones rurales de los conceyos de Les Margarites, Comitán de Domínguez, La Independencia, La Trinitaria, Maravía Tenejapa, Ocosingo y Altamirano, acordies con el Catálogu de les Llingües Indíxenes Nacionales del INALI 2008.

Más información Tojolabal 'Tojol ab'a el', Estatus oficial ...

El nome tojolabal o meyor tojol'ab’al (según la ortografía mesma más aceptada) significa en sí mesmu discursu rectu” o “pallabra que s'escucha ensin engaños”, yá que se compón de los vocablos tojol, que significa 'rectu', 'correutu', 'xusto', 'derechu', y ‘ab’a el que se refiera a la pallabra que s'escucha o al discursu que se da, quedando asina los tojolabales como “homes de la pallabra recta”.

Remove ads

Filiación llingüística

Esisten distintes propuestes alrodiu de la filiación llingüística del tojolabal. Per una parte, Kaufman (1976) arrexuntar na caña de les llingües kanjobaleanas, xunto col chuj, ente que Robertson (1977) clasificar dientro de les llingües tseltanas. Pela so parte, Law (2014, 2017) propón que se trata d'una llingua mista que surdió gracies al contautu ente'l chuj y el tseltal.

Morfoloxía y sintaxis

El tojolabal ye una llingua de marcación nel nucleu, acordies cola tipoloxía de Nichols (1986), lo que quier dicir que los argumentos d'un predicáu tán conteníos nel verbu por aciu recursos morfolóxicos, a partir de prefixos y sufixos que se concatenan a los raigaños verbales.

Alliniadura

Como'l restu de les llingües de la familia maya, tratar d'una llingua que tien una alliniadura ergativo-absolutivo. Esto quier dicir qu'espresa morfolóxicamente de la mesma forma al suxetu de los verbos intransitivos y en visu a los verbos transitivos, con morfemes de persona absolutiva que se sufijan al raigañu verbal, y de manera distinta a los suxetos de los verbos transitivos, con morfemes de persona ergativa que se prefijan al verbu, como s'amuesa nel siguiente exemplu:

(1) mok'yon

mok'-y-on

cayer-EP-1ABS

'cayí'

(2) amak'awon

a-mak'-a-w-on

2ERG-pegar-SET-EP-1ABS

'pegástime'

Marques de persona

El tojolabal, al igual qu'otres llingües indíxenes d'América, tien distinciones de clusividad, ye dicir tien dos formes verbales pa la primer persona del plural ('nós') estremando'l nós inclusivu ('yo + tu' o 'yo + tu + otru(s)') col nós exlcusivo ('yo + otru(s), pero non tu' o 'yo + otru(s) pero non daquién que m'escucha'), dellos exemplos:

(3) a. kilatik

k-il-a-0-tik
1ERG-ver-SET-3ABS-1PL.INC
'ver' (yo ver y tu ver)
b. kilatikon
k-il-a-0-tikon
1ERG-ver-SET-3ABS-1PL.INC
'ver' (yo ver y otru ver, anque tu nun lo visti)
(4) a. jk'anatik
j-k'an-a-0-tik
1ERG-querer-SET-3ABS-1PL
'quixímos' (yo quixi y tu quixisti)
b. jk'anatikon
j-k'an-a-0-tik
1ERG-querer-SET-3ABS-1PL
'quixímos nós pero non tu'

Orde de Constituyentes

La forma más simple pa estructurar una clausa nel idioma ye la siguiente:

Verbu + complemento + suxetu

Respectu del orde de constituyentes (orde de pallabres), dellos autores propunxeron que se trata d'una llingua con un orde básicu de constituyentes VOA, como puede vese nel exemplu (3). (Vease Furbee-Losee, 1976; Brody, 1982, 1984; Lenkersdorf, 2010). Sicasí, esti orde puede alteriase por factores semánticos o pragmáticos.[2] Pela so parte, Curiel (2007) suxer que l'orde de constituyentes en tojolabal ta determináu pola estructura de la información.

(5) V                                             O                     A

      s-mak’-a-ø                              hwan               manwel

3ERG-cutir-TT-3ABS       Juan                 Manuel

‘Manuel cutió a Juan’[3]

Remove ads

Referencies

Bibliografía

Enllaces esternos

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads