Bolnisi bələdiyyəsi

Bolnisi bələdiyyəsi^{[mənbə göstərin]} , Bolus bələdiyyəsi^[6][7] — Gürcüstan Respublikasının Aşağı Kartli diyarında inzibati-ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Bolnisi şəhəridir.

Bolnisi bələdiyyəsi
gürc. ბოლნისის მუნიციპალიტეტი
Bayraq Gerb
41°26′58″ şm. e. 44°32′31″ ş. u.HGYO
Ölkə	Gürcüstan
Daxildir	Aşağı Kartli diyarı
İnzibati mərkəz	Bolnisi Çörük Qəmərli
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1930[1]
Sahəsi	804[2] km²
Saat qurşağı	UTC+4
Əhalisi
Əhalisi	54 590[3][4] nəfər (2015)
Etnik tərkib	Azərbaycanlılar, Gürcülər və s.
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+995 51
Poçt indeksi	1100[5]
İnternet domeni	.ge
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarix

1929-cu ildə Gürcüstan SSR-nin Borçalı qəzası ləğv edildikdən sonra 1930-cu ildə onun ərazisninin bir qismində Bolnisi rayonu təşkil edilmişdir, 1930-1943-cü illərdə "Lüksemburq rayonu" adlandırılmış, 1943-cü ildən 2006-cı ilədək isə Bolnisi rayonu, 2006-cı ildən etibarən isə Bolnisi bələdiyyəsi adlanmaqdadır.^[1] 1963-cü ildə Dmanisi və Marneuli rayonları ləğv edilərək əraziləri Bolnisi rayonunun tərkibinə verilsə də, 1966-cı ildə təkrarən Dmanisi və Marneuli rayonları təşkil edildi və Bolnisi rayonunun (2006-cı ildən "bələdiyyə") sərhədləri indiki şəklini aldı.^[1]

Gürcüstan 1991-ci ildə müstəqilliyini əldə edər-etməz əsasını hələ XX əsrin 40-50-ci illərində qoyduqları türk mənşəli qədim toponimlərin dəyişdirilərək gürcüləşdirilməsinə başlanıldı. Addəyişmə prosesi Bolnisi (Çörük-Qəmərli) rayonundan başladı. Qoçulu Çapala, Cəfərli Samtredio, Mığırlı Vanati, İmirhəsən Savaneti, Aşağı Qoşakilsə Kvemo Arkvani, Muğanlı Farizi, Kolagir Surtava, Daşlıqullar Muxrani, Həsənxocalı Xidisquri, Əsmələr Mskneti, Karatikan kəndi isə Sabereti. Arıxlı Naxiduri və s. adlandırıldı. Bir neçə ay ərzində əhalisi tamamilə Azərbaycan türklərindən ibarət 35 kəndin adı dəyişdirildi. Bolnisi şəhərinin 90% əhalisinin təşkil edən azərbaycanlılar zorla doğma yurdlarından çıxarıldı.^[8]

Coğrafiya

Rayon Gürcüstanın cənub-şərqində Maşavera və onun qolları olan Xaçınnıçay, Sağsağanlıçay və Dələver çaylarının hövzəsində yerləşir. Aşağı Kartli mxaresinin mərkəzi olan Rustavi şəhərindən 65 km qərbdə, paytaxt Tiflisdən isə 63 km cənub-qərbdə yerləşir. Ərazisi əsasən dağətəyi və alçaq dağlıq zonada yerləşməklə əhəmiyyətli bir hissəsi meşələrlə örtülüdür. Ən uca nöqtəsi 2141 metrə çatan Lök dağıdır. Rayonda havanın orta illik temperaturu 12 °C, o cümlədən yanvarda 0.0-0.3 °C, iyulda 23.6 °C, mütləq maksimum temperatur 40 °C, mütləq minimum temperatur -25 °C, illik yağıntı 400–500 mm təşkil edir.^[9] Rayonun ümumi sahəsi təşkil edildiyi tarixdən günümüzdək cüzi dəyişikliyə məruz qalmışdır. Beləki 1 may 1960-cı ilə olan məlumata əsasən rayon 804.7^[10] km² sahəyə sahib olmuşdur. Hazırda isə rayonun ümumi ərazisi 804 km²-dir.^[2][11]

İqtisadiyyat

Bolnisi Gürcüstanın aqrar rayonu hesab edilir. Rayonun iqtisadiyyatı əsasən Kazreti qəsəbəsi yaxınlığında yerləşən Madneuli filiz və qızıl yatağına əsaslanır. Gürcüstan Statistika Departamentinin məlumatlarına əsasən 2006-cı ildə ölkədə yığılmış yaşıl noxudun 48%-i, yerkökünün 15.8%-i, lobya və kartofun 7.9%-i, tərəvəzin 3%-i, oduncaq tədarükünün 2.6%-i, yumurta və yun istehsalının müvafiq olaraq 6.2%-i və 2.9%-i, diri mal-qaranın isə 1.3%-i Bolnisi rayonunu payına düşmüşdür.

Yerli özünüidarə

İnzibati-ərazi bölgüsü

Hal-hazırda bələdiyyədə (2006-cı ilədək "rayon") 1 şəhər, 2 qəsəbə və 45 kənd vardır. Bütün kəndlər toplam 11 icma sakrebulosuna daxildir. Kəndlərin 37-sində etnik azərbaycanlılar, 6-sında gürcülər, 2-sində isə ermənilər üstünlük təşkil edir. Rayonun inzibati ərazisinə daxil olan kəndlərdən 2-si (Faxralı və Bolus Kəpənəkçisi) əhalisinin sayına görə respublikanın ilk onluğuna aid olan ən iri kəndlər sırasına daxildir.

Əhali

1 yanvar 2014-cü il tarixinə olan rəsmi təxminə əsasən rayon əhalisi 78.9 min nəfərdir.^[12] Əhalinin sıxlığı 1 km²-ə üçün 98.1 nəfərdir. Sosial vəziyyətin çətinliyi səbəbindən yüksək emiqrasiya nəticəsində rayonun əhalisi 1989-cu ildən 2014-cü ilə ötən 25 il ərzində 2.6 min nəfər (3.19 %) azalmışdır.

Bolnisi bələdiyyəsinin (2006-cı ilədək "rayon"unun) əhalisi^[12]

1.1.2003 r.t.	1.1.2004 r.t.	1.1.2005 r.t.	1.1.2006 r.t.	1.1.2007 r.t.	1.1.2008 r.t.	1.1.2009 r.t.	1.1.2010 r.t.	1.1.2011 r.t.	1.1.2012 r.t.	1.1.2013 r.t.	1.1.2014 r.t.
73 700	73 300	74 000	75 100	75 600	76 977[13]	76 700	77 800	78 300	78 700	78 600	78 900

Etnik tərkib

15-30 oktyabr 1941-ci ildə almanların Qazaxıstana sürgün edilməsi və onların yerinə etnik gürcülərin yerləşdirilməsi, eləcə də əhalisinin sıxlığının orta Gürcüstan səviyyəsindən (1 km²-də 63 nəfər) 1.5 dəfə çox olmasına baxmayaraq 1990-cı illərdə Gürcüstanın Svanetiya, İmeretiya və Acarıstan kimi bölgələrindən milliyətcə svanlar, gürcülər (kartvellər) və acarların buraya köçürülməsi prosesinin davam etdirilməsi bələdiyyənin etnik mənzərəsini xeyli dəyişmişdir. 17-24 yanvar 2002-ci ildə aparılmış rəsmi siyahıyaalmanın nəticələrinə əsasən bələdiyyə (2006-cı ilədək "rayon") əhalisinin 65.98%-ini azərbaycanlılar, qalan 26.82%-ini gürcülər, 5.81%-ini ermənilər, 0.59%-ini urumlar, 0.56%-ini ruslar, 0.24%-ini isə digər xaqların nümayəndələri təşkil edir.^[14]

Bolnisi bələdiyyəsi (rayonu) əhalisinin milli tərkibi

Etnik qrup	1939 sa.[15]	%	1959 sa.[16]	%	1979 sa.[17]	%[17]	1989 sa.[18]	%[18]	2002 sa.[14][19]	%[14]
Cəmi	34 181	100.00	45 019	100.00	68 694	100.00	81 547	100.00	74 301	100.00
azərbaycanlı	20 703	60.57	28 545	63.41	45 914	66.84	53 808	65.98	49 026	65.98
gürcü	2 574	7.53	7 803	17.33	12 032	17.52	17 688	21.69	19 926	26.82
erməni	4 740	13.87	6 302	14.00	6 396	9.31	5 545	6.80	4 316	5.81
urum	130	0.38	957	2.13	2 031	2.96	2 345	2.88	438	0.59
rus	832[20]	2.43	837	1.86	1 377	2.00	1 210	1.48	414	0.56
osetin	19	0.06	147	0.33	499	0.73	516	0.63	80	0.11
abxaz	...	...	...	...	4	0.01	...	...	35	0.05
ukraynalı	129[20]	0.38	143	0.32	142	0.21	160	0.2	14	0.02
alman	4 874	14.26	...	...	...	...	...	...	...	...
kürd və yezidi	4	0.01	8	0.02	...	...	3	0.00	...	...
yəhudi	17	0.05	7	0.02	24	0.03	...	...	...	...
digər	159	0.46	270	0.58	275	0.4	272	0.33	52	0.06

2002-ci il siyahıyaalınmasına əsasən 45 kənddə məskun əhalinin 85.00%-ini azərbaycanlılar, 9.60%-ini gürcülər, 5.00%-ini ermənilər, 0.20%-ini ruslar, 0.10%-ini urumlar, 0.10%-ini isə digərləri təşkil edirdi.^[21] 90-cı illərin əvvəllərində Bolnisi və Kazreti şəhərlərində aparılmış etnik təmizləmə əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq 2002-ci ildə rayonun kənd əhalisinin 85%-i azərbaycanlılardan ibarət olduğu halda, şəhər əhalisi üzrə bu göstərici cəmisi 4.20%-ə düşmüşdür.

17-24 yanvar 2002-ci il siyahıyaalınmasına əsasən Bolnisi rayonu (bələdiyyəsi) kəndlərinin əhalisi və etnik tərkibi^[22]

Gürcücə rəsmi adı	Azərbaycanca əsil adı	Toplam əhali: hər iki cins	Toplam əhali: kişilər	Toplam əhali: qadınlar	Azərbaycanlılar	Gürcülər	Ermənilər
cəmi	cəmi	56 651	28 065	28 586	85.00%	9.60%	5.00%
ტალავერი (talaveri)	Faxralı	6 891	3 255	3 636	99%
ქვემო ბოლნისი (kvemo bolnisi)	Kəpənəkçi	6 766	3 387	3 379	100%
ნახიდური (naxiduri)	Arıxlı	4 876	2 407	2 469	100%
დარბაზი (darbazi)	Darboğaz	3 743	1 893	1 850	98%
მამხუტი (mamxuti)	Saraçlı	2 841	1 391	1 450	100%
ბოლნისი (bolnisi)	Xaçın	2 333	1 103	1 230			90%
ცურტავი (tsurtavi)	Kolagir	2 319	1 180	1 139	98%
ძველი ქვეში (dzveli kveşi)	Zol-Göyəç	2 183	1 118	1 065	98%
სავანეთი (savaneti)	İmirhəsən	1 717	835	882	98%
ჭაპალა (çapala)	Qoçulu	1 623	788	835	100%
რატევანი (Ratevani)	...	1 582	782	800		96%
ფარიზი (parizi)	Bala Muğanlı	1 205	600	605	98%
მუშევანი (muşevani)	Dəllər	1 194	607	587	100%
აკაურთა (akaurta)	Ayorta	1 174	585	589	85%
ქვემო არქევანი (kvemo arkevani)	Aşağı Qoşakilsə	1 053	514	539	99%
ბალიჭი (baliçi)	Balıc	1 023	492	531		96%
მუხრანა (muxrana)	Daşdıqullar	893	445	448	100%
ხიდისყური (xidisquri)	Hasanxocalı	846	437	409	99%
ჯავშანიანი (cavşaniani)	Abdallı	829	430	399	99%
რაჭისუბანი (Raçisubani)	...	795	367	428		98%
ძეძვნარიანი (dzedzvnariani)	Aragöl	779	379	400	98%
ფოცხვერიანი (potsxveriani)	Babakişilər	724	347	377	98%
გეტა (geta)	Aşağı Güləver	698	339	359	99%
შუა ბოლნისი (şua bolnisi)	İncəoğlu	618	331	287	100%
ტანძია (tanzia)	Tağılı	613	290	323		99%
ზემო არქევანი (zemo arkevani)	Yuxarı Qoşakilsə	604	273	331	96%
სამტრედო (samtredo)	Cəfərli	541	262	279	97%
ვანათი (vanati)	Mığırlı	530	278	252	96%
წიფორი (tsipori)	Yuxarı Güləver	522	259	263	97%
ბალახაური (balaxauri)	Sisqala	502	261	241	100%
ზვარეთი (zvareti)	Sarallar	501	248	253	99%
ფოლადაური (poladauri)	Çatax	495	352	143	63%	18%	16%
კიანეთი (Kianeti)		492	249	243			96%
ხატისსოფელი (Xatissopeli)		480	239	241		98%
ქვეში (Kveşi)		440	231	209		92%
სამწევრისი (samtsevrisi)	Şəmşiöyü	361	184	177	90%
ხახალაჯვარი (xaxalacvari)	Dəmirli	359	172	187	98%
ბერთაკარი (bertakari)	Beytəkər	289	147	142	100%
მწყნეთი (mtsqneti)	Əsmələr	286	144	142	100%
იწრია (itsria)	Qaradaşlı	249	131	118	100%
ხატავეთი (xataveti)	Molla Əhmədli	192	87	105	100%
ჭრეში (çreşi)	Kipircik	181	87	94	97%
სენები (senebi)	Sənəb	157	81	76	96%
საბერეთი (sabereti)	Qaratikan	112	56	56	100%
პატარა დარბაზი (patara darbazi)	Bala Darbaz	40	22	18	100%

Dil

Din

Nəqliyyat

Mədəniyyət

Hazırda rayonda 57 dövlət ümumtəhsil məktəbi, 1 orta ixtisas məktəbi, 33 kitabxana, 1 teatr, 1 muzey, 3^[23] qəzet, 1^[23] jurnal və 2^[24] teleşirkət fəaliyyət göstərir.

Sosial sfera

KİV

İstinadlar

1. ბოლნისის მუნიციპალიტეტი: ბოლნისის შესახებ Arxivləşdirilib 2014-05-16 at the Wayback Machine
2. საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის შედეგები: ტომი I. მთავარი რედაქტორი: თეიმურაზ ბერიძე. თბილისი: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, 2003, გვერდი 53. ISBN 99928-0-768-7
3. National Statistics Office of Georgia. "2014 General Population Census. Main Results. General Information" (PDF) (ingilis). geostat.ge. 2016-04-28. 2016-04-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-04-28.
4. Population. — Number of population by municipalities, page 18. // Demographic Situation in Georgia. Statistical Abstract. Author: National Statistics Office of Georgia. Editor: Tsekvava Tengiz; Responsible for the edition: Shavishvili Paata. Tbilisi — 2015, 100 pages.  (gürc.)  (ing.)
5. http://www.gpost.ge.
6. Borçalı toponimləri. Müəlliflər: Mədəd Çobanov və Müşfiq Çobanlı; Elmi redaktorlar: f. e. d. Tofiq Əhmədov, f. e. d. Buludxan Xəlilov, f. e. d. Şurəddin Məmmədli. Əlavələr olunmuş və yenidən işlənmiş dördüncü nəşr. Bakı: "Borçalı" nəşriyyatı, 2012, səh. 158.
7. Müşfiq Borçalı. "Bolus (Bolnisi) rayonu" (az.). zim.az. 2016-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-11.
8. ""Gürcü arzusu"nun dəyişməyən antitürk arzusu: nə baş verir? - TƏHLİL". 2019-08-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-10.
9. Региональный Информационный портал Квемо-Картли: Справочник по региону: общие данные о муниципалитетах^{[ölü keçid]}
10. Отдел по вопросам работы советов президиума верховного совета Грузинской ССР. Грузинская ССР, Административно-территориальное деление на 1 мая 1960 года, Издание второе. Тбилиси. 1960. стр. 30
11. "ბოლნისის ისტორია" (gürcü). ბოლნისის მუნიციპალიტეტი. 2015-10-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-24..
12. National Statistics Office of Georgia: Population by Municipalities for the Beginning of the Year (Thousands) Arxivləşdirilib 2014-07-22 at the Wayback Machine. (official estimates)
13. საქართველოსა და სომხეთის საზღვრისპირა რეგიონებში^{[ölü keçid]} მოსახლეობის და არასამთავრობო\სამოქალაქო ორგანიზაციების კვლევა რაოდენობრივი და თვისებრივი კვლევის ანგარიში მომზადებულია ქეა ინთერნეშენალისთვის კავკასიაში პროექტის საქართველოს მხარის პარტნიორი სამოქალაქო განვითარების სააგენტო(CiDA) აგვისტო-ოქტომბერი, 2009 თბილისი, საქართველო
14. The European Centre for Minority Issues Caucasus: Ethnic Groups of Georgia: Census 2002 (Total/Percentage) Arxivləşdirilib 2013-11-01 at the Wayback Machine
15. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Люксембургский район (1939 г.) Arxivləşdirilib 2022-08-12 at the Wayback Machine
16. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Болнисский район (1959 г.) Arxivləşdirilib 2021-11-07 at the Wayback Machine
17. The European Centre for Minority Issues Caucasus: Ethnic Groups of Georgia: Census 1979 (Total/Percentage) Arxivləşdirilib 2021-10-27 at the Wayback Machine
18. The European Centre for Minority Issues Caucasus: Ethnic Groups of Georgia: Census 1989 (Total/Percentage) Arxivləşdirilib 2013-04-23 at the Wayback Machine
19. National İntegration and Tolerance in Georgia: Map: 2002 Census Courtesy of Department of Statistics Arxivləşdirilib 2012-08-01 at the Wayback Machine
20. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: : Распределение русских и украинцев по административно-территориальным единицам Грузинской ССР (1939 г.) Arxivləşdirilib 2021-11-05 at the Wayback Machine (без Абхазской АССР и Юго-Осетинской АО)
21. National Statistics Office of Georgia: 2002 წლის სოფლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემები Arxivləşdirilib 2018-09-28 at the Wayback Machine, გვერდი 198
22. National Statistics Office of Georgia: 2002 წლის სოფლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემები Arxivləşdirilib 2018-09-28 at the Wayback Machine, გვერდი 198-200
23. Региональный Информационный портал Квемо-Картли: Справочник по региону: СМИ и информация: Журналы и газеты^{[ölü keçid]}
24. Региональный Информационный портал Квемо-Картли: Справочник по региону: СМИ и информация: ТВ компании^{[ölü keçid]}

Xarici keçidlər

• "ზოგადი ცნობები" (gürcü). ბოლნისის მუნიციპალიტეტი. 2016-03-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-24..