Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (azərb-kiril. Дағлыг Гарабағ Мухтар Вилајәти) — Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ bölgəsində 1923–1991-ci illərdə mövcud olmuş inzibati ərazi vahidi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə Əsgəran, Hadrut, Ağdərə, Xocavənd, Şuşa rayonları və vilayət tabeli Xankəndi şəhəri daxil olmuşdur.^[3]

Bu məqalə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqındadır. Dağlıq Qarabağ üçün Dağlıq Qarabağ səhifəsinə baxın.

muxtar vilayət
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti
ukr. Нагірно-Карабаська автономна область ukr. Автономна область Нагірного Карабаху
7 iyul 1923 — 26 noyabr 1991
Paytaxt	Xankəndi
Ən böyük şəhər	Xankəndi
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili erməni dili rus dili
Ərazisi	4.388 kv.km[1]
Əhalisi	187.769[2]
Tarixi
• 1747	Qarabağ xanlığının yaradılması
• 15 yanvar 1919	Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması
• 7 iyul 1923	Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması
• 26 noyabr 1991	Azərbaycan Respublikası tərəfindən muxtariyyətlik statusunun ləğv olunması

Tarixi

1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılır.^[4]

1981-ci il iyunun 16-da isə Azərbaycan SSR Ali Soveti "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" qanun qəbul edib və muxtariyyətin səlahiyyətlərində yeniliklər edilib. Dağlıq Qarabağdakı muxtariyyətin sonuncu rəsmi statusu da bu qanunla müəyyənləşib.

1987-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan SSR arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanmasının ardından, bu münaqişə 1991-ci ilin sonuna tam miqyaslı müharibəyə çevrilmişdir.

1988-ci il fevralın 20-də DQMV Xalq Deputatları Sovetinin XX çağırış növbədənkənar sessiyası "DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibindən Ermənistan SSR tərkibinə verilməsi haqqında Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali sovetləri qarşısında vəsatət qaldırmaq barədə" qərar qəbul etdi.

Bunun ardınca, 1989-cu ilin noyabr ayında SSRİ Ali Soveti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin muxtariyyətliyinin ləğv edilib birbaşa Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına qatılmasına dair qərar qəbul etmişdir, lakin 1989-cu ilin dekabr ayının 1-də Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası Ali Soveti və Qarabağ Milli Şurasının birgə iclası həmin qərarı əsassız hesab edərək Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistanla birləşməsini açıqlamışdır.^[5]

1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qanunu ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti inzibati ərazi vahidi ləğv olunmuşdur^[6]. Həmin qanuna əsasən "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında" Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul tarixli Dekreti və "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" Azərbaycan SSR-in 1981-ci il 16 iyun tarixli Qanunu qüvvədən düşmüş sayılmış, Stepanakert, Mardakert, Martuni şəhərlərinin tarixi adları qaytarılaraq Stepanakert şəhəri – Xankəndi şəhəri, Mardakert şəhəri – Ağdərə şəhəri, Martuni şəhəri – Xocavənd şəhəri, Mardakert rayonu – Ağdərə rayonu, Martuni rayonu – Xocavənd rayonu adlandırılmış, Əsgəran və Hadrut rayonları ləğv edilmiş, Xocalı şəhəri mərkəz olmaqla Xocalı rayonu yaradılmış, ləğv edilmiş Əsgəran rayonunun ərazisi Xocalı rayonunun tərkibinə, Hadrut rayonunun ərazisi isə Xocavənd rayonunun tərkibinə verilmişdir. Xankəndi və Şuşa şəhərləri respublika tabeli şəhərlərin, Ağdərə, Xocavənd, Xocalı və Şuşa rayonları respublika tabeli rayonların sırasına daxil edilmişdir.

"Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli, 327 nömrəli Qərarı^[7]. ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş və onun ərazisi Tərtər, Kəlbəcər və Ağdam rayonları arasında bölüşdürülmüşdür.

İnzibati ərazi quruluşu

DQMV-nin inzibati xəritəsi (1989)

1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradıldıqdan sonra onun tərkibinə verilmiş yaşayış məskənləri rayon-volost-kənd pillələri əsasında inzibati baxımdan aşağıdakı kimi bölünmüşdü:

• 1. Ceraberd rayonu. Bu rayonun tərkibində 4 volost (Marquşevan, Orataq, Dovşanlı, Aterk) və 53 kənd var idi.
• 2. Vərəndə rayonu. Bu rayonun tərkibində 5 volost (Tağavert, Sus, Çartaz, Noraşen) və 46 kənd var idi.
• 3. Xaçın rayonu. Bu rayonun tərkibində 4 volost (Daşbulaq, Əsgəran, Krasnoselsk, Qala dərəsi) və 53 kənd var idi.
• 4. Dizaq rayonu. Bu rayonun tərkibində 5 volost (Hadrut, Tuğ, Xozabyurd, Arakül, Edilli) və 48 kənd var idi;
• 5. Şuşa rayonu. Şuşa şəhəri və Malıbəyli volostundan (12 kənd) ibarət idi;

Yeni inzibati-ərazi bölgüsi həyata keçirilərkən DQMV-də dəyişiklik baş verir. 1930-cu ilin avqustunda DQMV ərazisi yenə də 5 rayona bölünür:

• Ceraberd,
• Martuni,
• Xankəndi,
• Dizaq,
• Şuşa.

Göründüyü kimi, Vərəndə Martuni adlandırılır, Xaçının ərazisi isə Xankəndiyə aid edilir. 1939-cu il avqustun 17-də Ceraberd Mardakert, Dizaq isə Hadrut adlandırılır. Başqa sözlə, Azərbaycan dövləti olan Qafqaz Albaniyası dövrünə aid olan Dizaq, Vərəndə, Xaçın, Ceraberd kimi tarixi-coğrafi adlar unutdurulur və xüsusi məqsədlə Rusiya işğalları dövründə bura köçürülüb gətirilmiş ermənilərə məxsus adlarla əvəz olunur. 1960-cı illərin əvvəllərində rayonların iriləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilərkən əsas zərbə Şuşaya vurulur. 1963-cü il yanvarın 4-də Şuşa rayonu ləğv edilir, onun ərazisi Stepanakert rayonuna verilir, lakin N. S. Xruşşovun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasından sonra inzibati ərazi bölgüsündə yeni dəyişiklik baş verir. 1965-ci il yanvarın 6-da Şuşa rayonu yenidən təşkil olunur. 1978-ci ildə Stepanakert rayonu əsasında Əsgəran rayonu təşkil edilir. SSRİ-nin dağılmasınadək Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin inzibati ərazi bölgüsü belə idi.^[8]

DQMV-nin inzibati ərazi vahidləri (1989)

№	İnzibati ərazi vahidinin adı	Ərazisinin sahəsi (km2)[9][10]	Əhalisinin sayı 1989[11]
1	Xankəndi şəhəri	16	56 705
2	Şuşa rayonu	289	20 374
3	Əsgəran rayonu	920	20 954
4	Ağdərə rayonu	1 705	47 047
5	Xocavənd rayonu	779	28 202
6	Hadrut rayonu	679	14 487
	Cəmi:	4 388	187 769

Əhalisi

DQMV-nin etnik xəritəsi (1989) Ermənilər yaşayan ərazilər  Azərbaycanlılar yaşayan ərazilər Yaşayış olmayan ərazilər (dağlar, əkin sahələri və s.)

1926–1989-cu illər ümumittifaq siyahıyaalınmasına əsasən DQMV əhalisinin sayı və etnik tərkibi

Xalqlar	1926[12] nəfər	%	1939[13] nəfər	%	1959[14] nəfər	%	1970[15] nəfər	%	1979[16] nəfər	%	1989[17] nəfər	%
Toplam	125159	100,00%	150837	100,00%	130406	100,00%	150313	100,00%	162181	100,00%	189085	100,00%
Ermənilər	111694	89,24%	132800	88,04%	110053	84,39%	121068	80,54%	123076	75,89%	145450	76,92%
Azərbaycanlılar[18]	12592	10,06%	14053	9,32%	17995	13,80%	27179	18,08%	37264	22,98%	40688	21,52%
Ruslar	596	0,48%	3174	2,10%	1790	1,37%	1310	0,87%	1265	0,78%	1922	1,02%
Ukraynalılar	35	0,03%	436	0,29%	238	0,18%	193	0,13%	140	0,09%	416	0,22%
Belaruslar	12	0,01%	11	0,01%	32	0,02%	35	0,02%	37	0,02%	79	0,04%
Yunanlar	68	0,05%	74	0,05%	67	0,05%	33	0,02%	56	0,03%	72	0,04%
Tatarlar	6	0,00%	29	0,02%	36	0,03%	25	0,02%	41	0,03%	64	0,03%
Gürcülər	5	0,00%	25	0,02%	16	0,01%	22	0,01%	17	0,01%	57	0,03%
Digərləri	151	0,12%	235	0,16%	179	0,14%	448	0,30%	285	0,18%	337	0,18%

DQMV-yə daxil olan inzibati ərazi vahidləri üzrə əhalinin etnik tərkibi (1979)^{[19][20][21][22]}

İnzibati-ərazi vahidi	Əhalinin toplam sayı	Ermənilər	Azərbaycanlılar	Digərləri
Xankəndi ş. ə/d	38 948 (100%)	33 898 (87,0%)	4 303 (11,0%)	747 (1,9%)
Ağdərə rayonu	44 586 (100%)	37 050 (83,1%)	7 050 (15,8%)	486 (1,1%)
Əsgəran rayonu	20 094 (100%)	14 772 (73,5%)	5 231 (26,0%)	91 (0,5%)
Şuşa rayonu	16 019 (100%)	2 881 (18,0%)	12 955 (80,9%)	183 (1,1%)
Hadrut rayonu	14 792 (100%)	12 489 (84,4%)	2 239 (15,1%)	64 (0,4%)
Xocavənd rayonu	27 742 (100%)	21 986 (79,3%)	5 486 (19,8%)	270 (1,0%)

Rəhbərlər

İcraiyyə Komitəsi

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Xalq Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədrləri:

Sıra	Ad və soyad	Başlanğıc tarixi	Bitmə tarixi
1	Armenak Nikitinoviç Qaragözov (1890–1938)	7 iyul 1923	6 noyabr 1923
2	Ərşad Xudayarqulu oğlu Məhərrəmov (1887–1935)	6 noyabr 1923	1 dekabr 1923
3	Armenak Nikitinoviç Qaragözov (1890–1938)	1 dekabr 1923	1 noyabr 1928
4	Məşədi Səlim İbrahimov (1871–1937)	1 noyabr 1928	7 mart 1930
5	İslam Abdulla oğlu Hacıyev (1889–1938)	7 mart 1930	5 sentyabr 1931
6	Əsədulla Telman oğlu Cəfərov (1897-?)	5 sentyabr 1931	30 sentyabr 1935
7	Suren Mirzəyeviç Badamyan (1890–1938)	30 sentyabr 1935	30 sentyabr 1937
8	Hayk Avetisoviç Qarqaryan (1904–1988)	30 sentyabr 1937	15 aprel 1939
9	Şura Tağıverdi oğlu Həsənov (1900–1940)	15 aprel 1939	1 dekabr 1940
10	Qriqori Serqeyeviç Petrosyan	1 dekabr 1940	5 iyul 1944
11	Muşeq Avakoviç Qriqoryan (1900–1970)	5 iyul 1944	26 oktyabr 1945
12	Yeqişe Semyonoviç Akopov (1902-?)	26 oktyabr 1945	7 iyul 1951
13	Şamilqulu Zabir oğlu Məmmədov (1895–1961)	7 iyul 1951	20 may 1953
14	Paşa Asaturoviç Aruşanov (1916–2004)	20 may 1953	8 may 1954
15	Ruben Tevosoviç Şahramanyan (1914–1930)	8 may 1954	25 iyul 1963
16	Muşeq Qriqoroviç Ağacanyan (1924–1952)	25 iyul 1963	18 fevral 1974
17	Armais Əmiroviç Aslanov (1923–1992)	18 fevral 1974	30 avqust 1988
18	Semyon Amayaqoviç Babayev (1932)	30 avqust 1988	7 iyul 1991
19	Leonard Georgiyeviç Petrosyan (1953–1999)	7 iyul 1991	23 noyabr 1991

Həmçinin bax

• Qarabağ
• Dağlıq Qarabağ
• Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası
• Qarabağ iqtisadi rayonu
• Qarabağ xanlığı
• Qarabağ general-qubernatorluğu