Галле (Саксония-Анхальт)

Галле (Саксония-Анхальт) (нем. Halle (Saale)) — Германияла, Саксония-Анхальт ерендә урынлашҡан ҡала.

Галле
нем. Halle (Saale)
Байраҡ	Герб
Рәсми атамаһы	Halle (Saale)[1]
Ҡыҫҡаса атамаһы	Ha[2] һәм Halle/Saale[2]
Архивы хранятся в	Stadtarchiv Halle[d]
Рәсми тел	Немец теле
Дәүләт	Германия[3]
Административ үҙәге	Залькрайс[d] һәм Галле[d]
Административ-территориаль берәмек	Саксония-Анхальт
Сәғәт бүлкәте	UTC+1:00[d] һәм UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Зале[d][4][5] һәм Вайсе-Эльстер[d][5]
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	metropolitan area Leipzig-Halle[d]
Геомәғлүмәттәр	Data:Deutschland/Sachsen-Anhalt/Halle.map
Хөкүмәт башлығы	Q132862267?[6]
Ойошма ағзаһы	Союз городов Лютера[d], Climate Alliance of European cities with indigenous rainforest peoples[d][7][8], Мэры за мир[d][9] һәм WAGEV[d]
Халыҡ һаны	242 172 кеше (31 декабрь 2023)[10]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	87 метр[11]
Туғандаш ҡала	Линц[12][13], Гренобль, Оулу, Карлсруэ[d][14], Өфө, Цзясин[d], Саванна[d], Хильдесхайм, Коимбра һәм Сфакс ҡалаһы
Милке	Logenhaus Halle[d] һәм Stadtwerke Halle[d]
Сиктәш	Зале[d]
Туристический центр	Tourist-Information Halle[d]
Майҙан	135,03 км² (31 декабрь 2017)[15]
Почта индексы	06108–06132
Рәсми сайт	halle.de[16]
Урындағы телефон коды	0345
Номер тамғаһы коды	HAL
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Галле (Саксония-Анхальт)[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Галле (Саксония-Анхальт)[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Halle (Saale)[d]
Галле Викимилектә

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса ҡалала 232 963 кеше йәшәй. Майҙаны — 135,02 км². Диңгеҙ кимәленән 87 метр бейеклектә һәм UTC +1 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — 06099-06132 һәм автомобиль коды — HAL.

Тарихы

Галле (Һалле) беренсе тапҡыр 806 йылда иҫкә алына.

Галленың төп вокзалы

Тоҙ сығанаҡтарының уңайлы урынлашыуы беренсе тораҡтар барлыҡҡа килеүгә сәбәп була. «Галле» һүҙе кельт теленән барлыҡҡа килгән тип һанала һәм «тоҙға бай урын» тигәнде аңлата. Тоҙ ҡаланың яҙмышын хәл итә: бер яҡтан, ул ошо аш тәмләткес арҡаһында һәр саҡ имен һәм бай булып ҡала; икенсе яҡтан, тоҙ ҡайнатыу сәнәғәтенең артабанғы үҫеше һәҙәмтәһендә бында ГДР йылдарында барлыҡ химия заводтары туплана һәм был төбәк экологияһына кире йоғонто яһай.

Ҡала тарихы IX быуаттан, франк хакимы Бөйөк Карл бында Франктар империяһының көнсығыш сиктәрендә һаҡ ҡоролмалары төҙөп, ҡәлғәгә нигеҙ һалғандан башлана. Ҡала статусы 981 йылда император Оттон Икенсе тарафынан бирелә. Х быуат уртаһынан Һалле 700 йыл дауамында Магдебург архиепископлығы составына инә.

XIII быуатта Һалле тарихы Магдебург епископтары менән көрәштә үтә; 1478 йылда Эрнест Саксонский ҡаланы баҫып ала һәм 1464 йылда 30 йыллыҡ һуғыш барышында янғындан юҡҡа сыҡҡан Морицбург цитаделен төҙөй. Һалле үҙ тарихында, бигерәк тә Ете йыллыҡ һуғышта, бик күп баҫҡынсылыҡ кисерә^[17].

Галлела опера бинаһы

1648 йылда ҡала Бранденбург курфюршество составына индерелә, ә ул Пруссия короллегенә әйләнгәс, Пруссия ҡалаһы булып китә.

1694 йылда ҡалала университет асыла, 1817 йылда ул университет ҡалаһы Виттенберг менән берләштерелә^[18]; 1933 йылдан берләштерелгән университет Мартин Лютер исемендәге Галле-Виттенберг университеты исемен йөрөтә.

Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Һалле тулыһынса үҙенең тарихи үҙәген һаҡлап ҡала, ә унан 40 саҡырым алыҫлыҡта булғын Лейпцигта айырым биналар ғына һаҡланып ҡала. ГДР ваҡытында ҡала Һалле округының баш ҡалаһы була.

Рәсми сайттаГибихенштайн замогынан ҡала панорамаһын күҙәтергә мөмкин(нем. Burg Giebichenstein)^[19].

Әлеге ваҡытта ҡаланан халыҡтың Дрезденға, берлинға, Лейпцигка күпләп китеүе күҙәтелә. Эре ҡалалар менән сағыштырғанда бында эшһеҙлек кимәле юғары.

Ҡаланан алыҫ түгел ҡаҙылма үҫемлектәр һәм хайуандар ҡалдыҡтары менән билдәле Гейзельталь һоро күмер бассейны бар. Ҡаланан көньяҡтараҡ эре нефть эшкәртеү комбинаты урынлашҡан.

Халҡы

Йыл Халҡы 1300 4000 1500 7000 1600 10 000 1682 4000 1751 13 460 1800 15 159 1820 23 408 3 декабрь 1852 ¹ 35 076 3 декабрь 1855 ¹ 35 500 3 декабрь 1861 ¹ 41 500 3 декабрь 1864 ¹ 45 800 3 декабрь 1867 ¹ 48 900 1 декабрь 1871 ¹ 52 600 1 декабрь 1875 ¹ 60 503

Йыл Халҡы 1 декабрь 1880 ¹ 71 484 1 декабрь 1885 ¹ 81 982 1 декабрь 1890 ¹ 101 401 2 декабрь 1895 ¹ 116 304 1 декабрь 1900 ¹ 156 609 1 декабрь 1905 ¹ 169 899 1 декабрь 1910 ¹ 180 843 1 декабрь 1916 ¹ 157 913 5 декабрь 1917 ¹ 155 059 8 октябрь 1919 ¹ 182 326 16 июнь 1925 ¹ 194 575 16 июнь 1933 ¹ 209 169 17 май 1939 ¹ 220 092 1 декабрь 1945 ¹ 212 382

Йыл Халҡы 29 октябрь 1946 ¹ 222 505 31 август 1950 ¹ 289 119 31 декабрь 1955 289 680 31 декабрь 1960 277 855 31 декабрь 1964 ¹ 273 987 1 ғинуар 1971 ¹ 257 261 31 декабрь 1975 237 349 31 декабрь 1981 ¹ 232 622 31 декабрь 1985 235 169 31 декабрь 1988 236 044 31 декабрь 1990 ² 310 234 31 декабрь 1995 282 784 31 декабрь 2000 247 736 30 сентябрь 2005 237 513

¹ Халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре
² 6 май, 1990: Халле һәм Халле-Нойштадт берләшә

Иҫтәлекле урындары

• Морицбург замогы — Саксония-Анхальт еренең художество музейы.
• Галлелағы собор (Саксония-Анхальт) XIII быуат төҙөлөшө — Галлелағы иң боронғо сиркәү бинаһы.
• Мәрйәм Ана сиркәүе XVI быуат — ҡала символы.
• Готик архитектура Изге Маврикий сиркәүе.
• Август Герман Франкеның социаль учреждениелар комплексы (нем. Franckesche Stiftungen) — донъяла ошондай боронғо урынларҙың береһе; уның территорияһында Европалағы фахверк йорто урынлашҡан.
• Баҙар майҙанында Роланд статуяһы.
• Гибихенштайн замогы — Заале йылғаһындағы урта быуаттарҙың ҡалдыҡтары ҡалған замок.
• Ҡаланың төньяғында Заале йылғаһы аша Гибихенштейнбрюкке күпере.

Билдәле шәхестәре

• Франц, Роберт (1815—1892) — немец композиторы, дирижёр ҙәм органист.
• Зоданн, Петер^[de] (1936) — немец театр һәм кино актёры.
• Баумгартен, Зигмунд Якоб (1706—1757) — XVIII быуаттың бөйөк немец дин әһеле.
• Билькенрот, Георг (1898—1982) — немец ғалимы, профессор, ГДР Фәндәр академияһының мөхбир-ағзаһы.
• Геншер, Ганс-Дитрих (род. 1927) — немец сәйәсмәне, Германияның Азат демократик партияһы ағзаһы.
• Фолькман, Рихард (1830—1889) — немец хирургы.
• Юглер, Лоренц (1692—1764) — немец натуралисы, сәйәхәтсе.
• Гендель, Георг Фридрих (1685—1759) — немец һәм инглиз композиторы.
• Кантор, Георг (1845—1918) — немец математигы.

Туғандаш ҡалалар

•  Финляндия: Оулу (1968 йылдан)
•  Португалия: Коимбра (1974 йылдан)
•  Австрия: Линц (1975 йылдан)
•  Франция: Гренобль (1976 йылдан)
•  Германия: Карлсруэ (1987 йылдан), Хильдесхайм (1992 йылдан)
•  Рәсәй Федерацияһы: Өфө (1977)

Әҙәбиәт

• Галле, город // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.

Ҡалып:Районы в Саксонии-Анхальт (с 2007) Ҡалып:Города Германии Ҡалып:Ганза