Гардарики

Гардари́ки (Гарда́рике, Га́рдтар) (бор. сканд. noitalic|ᚴᛅᚱᚦᛅᚱᛁᚴᛁ, Garðaríki, норв. Gardarike, швед. Gårdarike) — Урта быуаттарҙа, XII быуаттан алып, шул иҫәптән скандинавия сагаларында Төньяҡ Европаға билдәле булған Рустең ^{[lower-alpha 1]} скандинав исеме.

Гардарики
Донъя ҡитғаһы	Европа
Һештег	Garðaríki

Гардарики «ҡалалар иле» тип тәржемә ителә^[2]. Скандинавтар «Гардарики» тип башта, Любшанан һәм Иҫке Ладоганан (Alðeigja) башлап, Волхов йылғаһы буйында урынлашҡан ҡәлғәләр сылбырын хасил иткән төньяҡтағы, Үрге Волгала һәм башҡа ерҙәрҙәге ҡалалар һәм башҡа ерҙәрҙе атағандар. Скандинавия сагаларында Новгород (Holmgarðr) Гардарики иленең мөмкин булған баш ҡалаһы булараҡ ҡарала^[3][4][4][5]. Ваҡыт үтеү менән, «Гардарики» исеме менән скандинавтар бөтә Русте атай башлаған^{[lower-alpha 2]}.

Этимологияһы

Һүҙ дәүләтте билдәләү өсөн хеҙмәт иткән X+ríki (дәүләт, ил) моделе буйынса формалашҡан. Топоним нигеҙендә праславян *gȏrdъ^[7] һүҙенә туғандаш һәм һинд-европа *gʰórd- 1) «ҡалҡан, ҡойма, нығытма», 2) һарай, кәртәләнгән арауыҡ, 3) һарай, биләмә, утар (Исландияла), йорт (Норвегияла), 4) «ҡала» — «ҡәлғә, нығытылған тораҡ» мәғәнәһенә эйә garð- тамыры ята. Скандинав "гард"ы һәм боронғо рус «городъ, градъ» һүҙҙәренең туғанлығы Гардарики топонимын формалаштырыуҙа ҙур роль уйнағандыр^[8].

Хронологияһы

Гардарики — яҙма сығанаҡтарҙа X быуаттан ҡулланылған Garðar (уны Garðr — Константинополь йәки Miklagarðr -ҙы билдәләүҙең ҡыҫҡартылған формаһы менән бутарға ярамай), тәүге топонимды хронологик планда һуңыраҡ барлыҡҡа килгән атама яйлап ҡыҫырыҡлап сығара.

Гардарики топонимы тәүге тапҡыр XII быуаттың һуңғы сирегендәге географик хеҙмәттә осрай. Шулай уҡ ул XIII быуаттың тәүге өсөнсө өлөшө менән билдәләнгән король сагаларында, беренсе тапҡыр — VII быуаттың легендар дат королдәре тураһында хикәйәһендә, Һервёр тураһында сагала сағылыш тапҡан^[9]. Ф. А. Браун фекеренсә, Garðaríki формаһы (XII быуат аҙағынан алып) сагаларҙы яҙып алған исландтар ижады булып тора. Был осорҙан элгәре (X—XII быуаттарҙа) бөтә Скандинав ярымутрауында Русте билдәләгәндә Garðar формаһы ҡулланылған. IX—XII быуаттар скальдик шиғырҙарында, шулай уҡ таштағы рун яҙмаларында Русь тураһында белешмә шулай бирелгән

XIV быуат скандинав сығанаҡтарында Гардарики кенәзлектәре тип Хольмгард (Holmgarðr), Кэнугард (Kœnugarðr) һәм Палтескья (Pallteskja)^[10], шулай уҡ Альдейгьюборг (Aldeigjuborg), Смалескья (Smaleskja), Сурсдалар (Súrsdalar), Морамар (Móramar) һәм Радстофа (Ráðstofa) атала. Гельмольдтың «Славянская хроника»һында түбәндәге тасуирлама бирелгән:

Дандар көнсығышта урынлашҡан мул, бай Русте Острогард тип атайҙар. Был урындарҙа башта һундар йәшәгәнлектән, уны Хунигард тип тә атайҙар <…> Уның төп ҡалаһы Киев (Хуэ).

Гардарикиҙың легендар конунгтары

• Гардарика конунгтары

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Варяг рун таштары
• Урыҫ ҡағанаты
• Рутения