Кадмий

Ка́дмий — Д. И. Менделеевтың химик элементтарҙың периодик системаһындағы, ун икенсе төркөм (иҫке классификацияла — икенсе төркөмсәлә торған), бишенсе периоды, 48-се атом номерлы элементы. Cd символы менән билдәләнә (лат. Cadmium). Кадмий ябай матдә (CAS-номеры: Ҡалып:CAS). Йылтыр‑аҡ төҫтәге йомшаҡ, еңел сүкелеүсән, һуҙылыусан металл.

48 Серебро ← Кадмий → Индий Zn ↑ Cd ↓ Hg Элементтарҙың периодик системаһы 48Cd
Ябай матдәнең тышҡы күренеше
Йылтыр‑аҡ төҫтәге йомшаҡ, еңел сүкелеүсән, һуҙылыусан металл
Атом үҙенсәлектәре
Исеме, символы, номеры	Ка́дмий / Cadmium (Cd), 48
Атом массаһы (моляр массаһы)	112,411(8)[1] а. м. б. (г/моль)
Электрон конфигурация	[Kr] 4d10 5s2
Атом радиусы	154 пм
Химик үҙенсәлектәре
Ковалент радиус	148 пм
Ион радиусы	(+2e) 97 пм
Электроотиҫкәрелек	1,69 (Полинг шкалаһы)
Электрод потенциалы	−0,403[2]
Окисланыу дәрәжәһе	2
Ионлашыу энергияһы (первый электрон)	867,2 (8,99) кДж/моль (эВ)
Ябай матдәнең термодинамик үҙенсәлектәре
Тығыҙлыҡ (н. ш.)	8,65 г/см³
Иреү температураһы	594,1 K
Ҡайнау температураһы	1 038 K
Иреү йылылығы	6,11 кДж/моль
Парға әйләнеү йылылығы	59,1 кДж/моль
Моляр йылы һыйышлығы	26,0[2] Дж/(K·моль)
Моляр күләм	13,1 см³/моль
Ябай матдәнең кристалл рәшәткәһе
Рәшәткә структураһы	гексагональная
Рәшәткә параметры	a=2,979 c=5,618 Å
Отношение c/a	1,886
Дебай температураһы	209 K
Башҡа характеристикалар
Йылы үткәреүсәнлек	(300 K) 96,9 Вт/(м·К)

48	Кадмий
Cd 112,411
4d105s2

Мәғлүмәт

иреү t 321,1°С, ҡайнау t 766,5°С, тығыҙлығы 8650 г/см3. К. — ғәҙәттән тыш үткәргес, диамагнит. Дымлы һауала һаҡлаусы оксид плёнкаһы менән ҡаплана, бүлмә температураһында органик булмаған кислоталар, галогендар менән үҙ‑ара тәьҫир итешә. Кадмий парҙары һәм уның берләшмәләре ағыулы, тынды быуа, ҡоҫтора, нервы системаһын фалижлай (ПДК 0,1 мг/л).

Асылыу тарихы

Немец профессоры Ф. Штромейер тарафынан 1817 йылда асыла.

Атамаһының тарихы

Штромейер уны Германияла табылған цинк рудаһы буйынса грекса атамаһы менән атаған— καδμεία. Тора-бара боронғо грек мифологияһы геройы Кадм иҫтәлеге менән атала.

Физик үҙенсәлеге

Кадмий — серебристо-белый мягкий металл с гексагональной решёткой. Если кадмиевую палочку изгибать, то можно услышать слабый треск — это трутся друг о друга микрокристаллы металла (так же трещит и пруток олова).

Химик үҙенсәлеге

Кадмий расположен в одной группе периодической системы с цинком и ртутью, занимая промежуточное место между ними, поэтому некоторые химические свойства этих элементов сходны. Так, сульфиды и оксиды этих элементов практически нерастворимы в воде. С углеродом кадмий не взаимодействует и карбидов не образует^[3].

Башҡортостан кадмий етештереү

Башҡортостанданда кадмий баҡыр колчеданы ятҡылыҡтары рудаларында бар (0,01 %‑ҡа, һирәгерәк 0,1 %‑ҡа тиклем), шулай уҡ республиканың көньяҡ‑Көнсығышында баҡыр‑кобальт ятҡылыҡтары рудаларында, баҡырлы ҡомташтарҙа табылған. Кадмий цинк концентраттарын башлыса өҫтәмә продукттарҙы көкөрт кислотаһы эретмәһе йәки файҙаланылған цинк электролиты менән һелтеһеҙләндергәндән һуң, цинк туҙаны менән ултыртып йәки электролизлап айырған саҡта, бер ыңғай уларҙың составында алалар. Учалы тау-байыҡтырыу комбинатының байыҡтырыу фабрикаһының ҡалдыҡ һаҡлағыстарында 1396 т (2007), Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комбинатында — 2696, Бүребай тау‑байыҡтырыу комбинатында — 26 т К. йыйылған."Унипромедь" ААЙ(Екатеринбург ҡалаһы)тарафынан «Уралзолоторазведка» (Өфө) Урал комплекслы геологоразведка экспедицияһы менән берлектә буш тау тоҡомдары өйөмдәренән һәм руданы байыҡтырыу ҡалдыҡтарынан кадмий айырып алыуҙың ҡатнаш ысулдары тикшерелә: биоокислау һәм электроимпульслы технология менән (Учалы тау‑байыҡтырыу комбинаты) йәки биоокислау һәм флотация ярҙамында яңынан таҙартыу (Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комб‑ты). 2006 йыл «Маггеоэксперт» ЯАЙ (Магнитогорск ҡ.) тарафынан Мәскәү ҡорос һәм иретмәләр ин‑ты м‑н берлектә кондицияһыҙ рудаларҙы һәм байыҡтырыу ҡалдыҡтарын продуктив эретмәләргә һелтеһеҙләндереп, һуңынан уларҙы ион алмаштырыусы ыҫмалаларҙа ҡуйыртып кадмий айырып алыу (башҡа ҡиммәтле компоненттар менән бергә) буйынса ғилми‑тикшеренеү эштәре башҡарыла һәм уларҙы сәнәғәт күләмендә индереү (Учалы тау‑байыҡтырыу комбинаты, Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комбинаты, Бүребай тау‑байыҡтырыу комб‑ты) маҡсатҡа ярашлы булыуы нигеҙләнә.