Рысай (Учалы районы)

Рысай (рус. Рысаево) — Башҡортостандың Учалы районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 563 кеше^[1]. Почта индексы — 453722, ОКАТО коды — 80253825002.

Ауыл
Рысай Рысай
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Учалы районы
Координаталар	54° с. ш. 59° в. д.HGЯO
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 253 825 002
ОКТМО коды	80 653 425 106
ГКГН номеры	0520530
Рысай

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Рысай.

Тарихы

Учалынан 11 саҡрым алыҫлыҡта Рысай ауылы барлыҡҡа килә. Ауылға 1743 йылда Себер даруғаһы Ҡара-Табын улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалына, баш күтәреүселәрҙең ерен бүлеп биреүҙе һорап үтенес ҡағыҙына ҡул ҡуйғандарҙың береһенең исемен йөрөтә. Был — Рысай Бинәшев. Ауылдың икенсе Аҡбулат исемен антропонимдан, ләкин уны аңлатыу мөмкин түгел. Бында 1795 йылда шулай уҡ элекке старшина Әмин Ибраев та телгә алына. Уның исемен Силәбе өлкәһенең Верхнеурал өйәҙе территорияһында урынлашҡан Әмин ауылы йөрөтә. 1795 йылда ауылда 30 йортта 240 кеше йәшәгән. X рәүиз буйынса унда 111 йортта 628 кеше иҫәпләнгән. Бында мәсет, почта станцияһы булған^[2].

Хәҙерге осор

Ауыл Илсе ауыл Советына ҡарай. Халҡы “Аҡ шишмә” крәҫтиән (фермер) хужалығында эшләй. Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар^[3].

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	563	268	295	47,6	52,4

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт — башҡорттар (96 %)^[4].

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Ревизия материалдары

1795 йыл^[5], 1816 йыл ^[6] һәм 1816 йылдарҙа^[7] Рысай ауылында ла рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.

Географик урыны

Яйыҡ ярында урынлашҡан.

• Район үҙәгенә тиклем (Учалы): 32 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Илсе): 15 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Шартымка): 25 км

Урамдары

• Аҡбулат урамы (рус. улица Акбулат)
• Башҡортостан урамы (рус. улица Башкортостан)
• Тау урамы (рус. Горная улица)
• Ҡуштүбә урамы (рус. улица Куштуба)
• Йәштәр урамы (рус. Молодежная улица)
• Үҙәк урамы (рус. Центральная улица)
• Шишмә урамы (рус. улица Шишма)
• Яйыҡ урамы (рус. улица Яицкая)
• Яңы урам (рус. Новая улица)^[8]

Билдәле шәхестәре

• Мәсәлимов Рияз Нияз улы (23.05.1954) – тарих фәндәре кандидаты, юғары мәктәп уҡытыусыһы^[9].
• Сәғитов Фазылйән Мөхәмәтйән улы (1917 — ?) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры. Өлкән сержант. I дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры (1986)

Видеояҙмаларҙа

• Учалинский р-н с.Рысаево

Ер-һыу атамалары

• Төбәк тауы^[10]