Самоа

Самоа (самоа. Sāmoa, ингл. Samoa [səˈmoʊə]), рәсми исеме — Бойондороҡһоҙ Самоа дәүләте (самоа. Malo Sa’oloto Tuto’atasi o Samoa, ингл. Independent State of Samoa), шулай уҡ Көнбайыш Самоа булараҡ билдәле — Көньяҡ Тымыҡ океандағы утрауҙа урынлашҡан дәүләт, шул уҡ исемдәге архипелагтың көнбайыш өлөшөн биләй.

Само́а Бойондороҡһоҙ дәүләте
Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Samoa Independent State of Samoa

Самоа гербы Флаг
Девиз: «Fa'avae i le Atua Samoa (Самоаны Аллаһ бар иткән)»
Гимн: «The Banner of Freedom சமோவா தேசிய கீதம் (வாத்தியம்)»noicon
Үҙаллылыҡ датаһы	1 ғинуар 1962 ( Яңы Зеландиянан)
Рәсми телдәр	инглизсә һәм самоанский язык[d]
Баш ҡала	Апиа
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
О ле Ао О ле Мало Премьер-министр	Naomi Mataʻafa
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	166 2832 км² 0,3
Халыҡ • Һаны (2008) • Халыҡ тығыҙлығы	188 540 чел. (189) 76 чел./км²
Валюта	Тала (WST)
Интернет-домен	.ws
Код ISO	WS
МОК коды	SAM
Телефон коды	+685
Сәғәт бүлкәте	13

Элекке исемдәре — Германия Самоаһы (1900—1914) һәм Көнбайыш Самоа (1914—1997). 1976 йылдың 15 декабрендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһына ҡабул ителә^[1]. 1970 йылдан — Милләттәр берҙәмлеге ағзаһы.

Баш ҡалаһы — Апиа ҡалаһы, Уполу утрауында урынлашҡан.

Этимология

Ил атамаһының килеп сығышы аныҡ ҡына билдәле түгел. Уның килеп сығышына ҡағылышлы бер нисә версия бар. «Самоа» һүҙе Sa-ia-Moa һүҙенең ҡыҫҡартылған формаһы булып тора, был һүҙ самоа теленән «Моа өсөн изге» тип тәржемә ителәhttps://web.archive.org/web/20080413055007/http://www.janesoceania.com/samoa_origin/.

Урындағы халыҡ араһында икенсе версия иң популяр. Самоандар билдәләүенсә, «Моа» «үҙәк» йә «тауыҡ» тигәнде аңлата (әммә Мануа утрауҙарында был һүҙ был контекста ҡулланылмай; унда тауыҡ manu һүҙе менән аңлатыла). Шуға күрә дәүләттең исемен самоан теленән «ғаләмдең изге үҙәге»^[2] йәки «моа урыны» (моа — тауыҡты хәтерләткән урындағы йорт ҡошо) булараҡ тәржемә итергә мөмкин^[3].

Бынан тыш, «Моа» — король титулына эйә булғандар йөрөткән фамилияhttps://web.archive.org/web/20080413055007/http://www.janesoceania.com/samoa_origin/.

География

Географик урыны

Самоа картаһы

Ил Самоа архипелагының көнбайыш өлөшөндә араһында урынлашҡан.

Дөйөм ҡоро ер майҙаны 2832 км² тәшкил итә һәм ике ҙур утрауҙы үҙ эсенә ала — Савайи (1708 км²) һәм Уполу (1118,7 км²) — һәм 8 ҙур булмаған утрау (5,71 км²), уларҙан тик Манонола һәм Аполимала ғына кеше йәшәй.

Самоа биләмәһенә 130 000 км² яр буйы иҡтисади зона һәм 23 100 га риф һәм ҡултыҡтар (5 м тиклем тәрәнлектә) инә^[4].

Ил төньяҡта — Токелау; көнсығышта — Америка Самоаһы; көньяҡта — Тонга; көньяҡ-көнбайышта — Уоллис һәм Футуна утрауҙары, төньяҡ-көнбайышта Тувалу утрауҙары менән сиктәш.

Утракҙар	Майҙан (км²)	Халҡы кеше (2006)
Савайи	1708	43 103
Уполу	1118,7	136 674
Нуусафее	0,02	—
Аполима боғаҙы утрауҙары
Маноно	3	889
Аполима	1	75
Нуулопа	0,01	—
Алеипата утрауҙары
Нуутеле	1,08	—
Нуулуа	0,25	—
Намуа	0,20	—
Фануатапу	0,15	—
Бөтәһе	2832,41	180 741

Тарихы

Полинезия мәҙәниәте

Самоа утрауҙарына кеше, Фиджи һәм Тонга утрауҙары кеүек үк, беҙҙең эраның бишенсе быуатында^[5] Көнбайыш Меланезияла урынлашҡан Бисмарк утрауҙарынан лапита мәҙәниәте вәкилдәре күсенгән ваҡытта ултыра^[6].

Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, кеше беҙҙең эраға тиклем II һәм I мең йыллыҡтар сигендә күсеп йәшәй башлай^[7].

Самоа утрауҙары полинезия мәҙәниәтенең формалашыуы үҙәктәренең береһе була. Нәҡ Самоанан Үҙәк һәм Көнсығыш Тымыҡ океандың утрауҙары һәм атоллдары үҙләштерелә.

XVII быуат уртаһына Самоа порттары Полинезия эсендә лә, европалылар менән сауҙа итеүҙә лә төбәктә төп сауҙа функцияларын үтәй.

Административ ҡоролошо

Самоа округтары

Самоа территорияһы 11 итумалоға (округтарға) бүленгән, улар европалылар утрауҙарға килгәнгә тиклем үк барлыҡҡа килгән. Һәр һайлау округының үҙ конституцион ҡоролошо (фаавае) бар, ул һәр округтың фаалупег (традицион сәләмләү) титулдарының традицион тәртибенә нигеҙләнгән.

Округтың административ үҙәге булған ауыл округ эштәрен башҡара, ҡарарҙарын башҡа округтарҙың үҙәктәре менән яраштыра.

№	Округ	Административ үҙәге	Округтың майҙаны, км²	Округтың халҡы,[8] кеше (2011)	Тығыҙлыҡ, кеше/км²
Уполу
1	Туамасага	Афега	479	89 582	187,02
2	Аана	Леулумоега	193	21 769	112,79
3	Аига-и-ле-Таи¹	Мулифануа	27	5050	187,04
4	Атуа²	Луфилуфи	413	21 928	53,09
5	Ваа-о-Фоноти	Самамеа	38	1543	40,61
Савайи
6	Фаасалелеага	Сафотулафаи	266	13 736	51,64
7	Гагаэмауга³	Салеаула	223	7757	34,78
8	Гагаифомауга	Аопа	365	5035	13,79
9	Ваисигано	Асау	178	6759	37,97
10	Сатупаитеа	Гаутаваи	127	5304	41,76
11	Палаули	Ваилоа и Палаули	523	9357	17,89
	Бөтәһе		2832	187 820	66,32

¹ Маноно, Аполима һәм Нуулопа утрауҙарын индереп
² Алеипата һәм остров Нуусафее утрауҙарын индереп
³ округтың бер өлөшө Уполула урынлашҡан (шул иҫәпкә Саламуму-Уту һәм Леава ауылдары инә)

Халҡы

Халыҡ һаны [9][10]
1981	1991	2001	2006	2011	2016	2021
156 349	▲161 298	▲176 710	▲180 741	▲187 820	▲195 979	▲200 010

Һылтанмалар

• Самоа Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• CIA — The World Factbook 2007 йыл 9 май архивланған.
• Информация о Самоа
• Правительство Самоа
• Новости страны
• Валовый внутренний продукт (ВВП) Самоа, 1970-2011 гг
• Human Development Report 2013  (билдәһеҙ). United Nations Development Programme (14 март 2013). Дата обращения: 14 март 2013. Архивировано из оригинала 8 июль 2014 года.