Солтанморат

Солтанморат (рус. Султанмуратово) — Башҡортостан Республикаһының Ауырғазы районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 706 кеше^[2]. ОКАТО коды — 80205840001.

Ауыл
Солтанморат рус. Султанмуратово
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башкортостан
Муниципаль район	Ауырғазы
Ауыл советы	Солтанморат
Координаталар	54°06′02″ с. ш. 55°43′49″ в. д.HGЯO
Халҡы	↘706[1] кеше (2010)
Милли состав	татарҙар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453498
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 205 840 001
ОКТМО коды	80 605 440 101
ГКГН номеры	0519067
Солтанморат

Географик урыны

Түрһәгәҙе йылғаһы (Ауырғазы йылғаһы ҡушылдығы) буйында урынлашҡан.

• Район үҙәгенә тиклем (Талбазы): 15 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Аҡкүл): 45 км^[3]

Тарихы

Солтанморат ауылы — күренекле совет татар яҙыусыһы Ғәлимйән Ибраһимовтың (1887—1937) тыуған төйәге. Ауыл Нуғай һәм Себер даруғаларының мишәр старшинаһы Солтанморат Янышевтың исемен йөрөтә. Ул батшалыҡ яҡлы булған. Михаил Михельсондың язалау корпусы составында Пугачевсыларҙы эҙәрлекләп, Өфөнән Ҡазанға тиклем бара. Каратель Михельсон үҙенең 1774 йылдың 25 апрелендәге рапортында халыҡ массалары мәнфәғәттәренең хыянатсылары Солтанморат Янышев менән Миндәй Тулеевтың «ҙур ярҙам»ын һыҙыҡ өҫтөнә алып, хөкүмәттән был «ышаныслы ҡолдарҙы» наградлауҙарын һорай. Ысынлап та, Солтанморат 1773-1775 йылдарҙа баш күтәреүселәргә ҡаршы яза биреү акциялары өсөн ике алтын миҙал, күлдәк, 2 мең һум аҡса менән бүләкләнә һәм мишәрҙәрҙән беренсе булып капитан исеменә лайыҡ була. Уның ҡустыһы Бәхтейәр ҙә алтын миҙал ала. Уларҙың атаһы Яныш Абдуллин батша хөкүмәтенең әүҙем яҡлыһы булған төп мишәр старшинаһы була. Яныш XVIII быуаттың 30-сы йылдарында башҡорт ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнашҡаны өсөн ҡылыс менән бүләкләнә. Һуңынан, 1755 йылда башҡорт ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнашҡаны өсөн икенсе ҡылыс, күлдәк, сүмес һәм 100 һум аҡса ала. Яныш Абдуллин «тере тауар» — баш күтәреүселәрҙең ҡатындарын һәм балаларын ала, уларҙы аҙаҡ йорт хеҙмәтселәренә әйләндерә. Уның улы Солтанморат крепостнойҙар һәм хеҙмәтселәр һанын арттырырға маташа. 1777 йылда, мәҫәлән, старшина мырҙа Солтанморат Янышев менән прапорщик Ибраһим Чанышев үҙҙәренең командаһынан 63 кешене крепостной кеше булараҡ һата. Әммә Ырымбур сик һыҙығында хеҙмәтле кешеләр һанын кәметеү яҡлы булмаған хөкүмәт был һатыуға рөхсәт бирмәй. Ауыл 1761 йылда, мишәрҙәр Меркет-Мең башҡорттарынан ер һатып алғас барлыҡҡа килә.

Ауыл күп халыҡлы. 1795 йылда 60 йортта — 408, 1859 йылда 130 йортта 879 мишәр иҫәпләнә. XVIII быуат аҙағында бында яһаҡлы татарҙар ҙа була, улар аҙаҡ Баҡай Түрһәғәҙе ауылына күсерелә^[4].

1865 йылда Солтанморат ике ауыл булараҡ иҫәпкә алынған: беренсеһендә 100 йортта 934 кеше йәшәгән (игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр; мәсет, училище булған), икенсеһендә 223 йортта — 1378 кеше (мәсет, училище, һыу тирмәне булған). Һуңынан был ауылдар бергә иҫәпкә алына. 1906 йылда 2 мәсет, тимерлек, бакалея кибете, мөгәзәй теркәлгән^[5].

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	706	331	375	46,9	53,1

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт - татарҙар (79 %)^[6].

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Урамдары

• Йәштәр урамы (рус. Молодежная улица)
• Пушкин урамы (рус. улица Пушкина)
• Баҡса урамы (рус. Садовая улица)
• Совет урамы (рус. Советская улица)
• Фрунзе урамы (рус. улица Фрунзе)
• Үҙәк урам (рус. Центральная улица)^[7]

Билдәле шәхестәре

• Боғҙанов Фәрит Вәлинур улы (7 октябрь 1932 йыл — 12 март 2001 йыл) — башҡорт драматургы. 1952 йылдан — КПСС, 1977 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1992).
• Вахитов Венер Абсатар улы (11 ноябрь 1945 йыл) — ғалим-биохимик, биолог һәм биотехнолог, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы академигы (1991), биология фәндәре докторы (1990), профессор (1993), Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Биохимия һәм генетика институты директоры, Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре.
• Ибраһимов Ғәлимйән Ғирфан улы (12 март 1887 йыл — 21 ғинуар 1938 йыл) — яҙыусы, публицист, мәғрифәтсе, йәмәғәтсе. Хәҙерге татар әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Хеҙмәт Геройы (1932). Сәйәси золом ҡорбаны
• Фәтихова Лилиә Ғарифулла ҡыҙы (3 ғинуар 1954 йыл) — эстрада артисы. 1975—2014 йылдарҙа Башҡорт дәүләт филармонияһының нәфис һүҙ оҫтаһы. Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2012).
• Рәхмәтулла (Рәхмәтуллин) Салауат Ибраһим улы (1 февраль 1942 йыл) — шағир. Яҙыусылар союзы ағзаһы. Ғәлимйән Ибраһимов (2002), Илдар Юзиев (2005), Ғәли Ибраһимов (2009) исемендәге премиялар лауреаты. (1993)^[8]

Видеояҙмаларҙа

Музей Султанмуратово ^[9].

Тирә-яҡ мөхит

• Тишеклетау тауы^[10]

Иҫтәлекле урындары

Солтанморат ауылында Ғәлимйән Ибраһимов музейы