Украина телдәре

Украина телдәре — Украинала йәшәүсе халыҡтарҙың телдәре. Иң ныҡ таралған телдәр — украин һәм рус. 2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, украин телен халыҡтың 67,5%-ы туған тел тип иҫәпләй^[3]. Gallup институтының 2008 йылдағы мәғлүмәттәре буйынса, һоралған граждандарҙың 83%-ы аралашыуҙа рус телен ҡулланыуға өҫтөнлөк бирә^[4].

Украина телдәре
Ҡыҙғылт-һары — украин теле өҫтөнлөк итә Асыҡ йәшел — сағыштырмаса украин теле өҫтөнлөк итә Ҡара йәшел — рус теле өҫтөнлөк итә
Рәсми	Украин
Төбәк телдәре	әрмән, белорус, болгар, венгр, гагауз, идиш, ҡараим, ҡырым татарҙары, крымчак, молдаван, немец, яңы грек, поляк, роман, рус, румын, русин һәм словак[К 1][1]
Ерле халыҡ телдәре	ҡырым татарҙары[2]
Раскладка клавиатуры	Кириллица Windows Vista
Сығанаҡтар	Халыҡ иҫәбен алыу-2001

Украинаның ҡайһы бер төбәктәрендә бәләкәй төркөм булып венгр, молдаван, роман, поляк, идиш, болгар, гагауз һәм башҡа телдәрҙә һөйләшеүселәр йәшәй. Урындағы диалекттар һәм ҡатнаш телдәр киң ҡулланыла, мәҫәлән, суржик.

Тел хәле динамикаһы

Советтар Союзы тарҡалған мәлдә Украинала башлыса украин һәм рус телдәре тиң ҡулланыла. Украин телендә илдең  көнбайыш һәм үҙәк өлөшө (24 млн кеше), рус телендә көньяҡ һәм көнсығыш яғы һөйләшә (27,6 млн кеше)^[5].

Тел мәсьәләһен хоҡуҡи көйләү

Украинаның телдәр тураһындағы Ҡануниәте Украина Конституцияһынан, милләттәр хоҡуғы Декларацияһынан, "Дәүләт теле сәйәсәте нигеҙҙәре", "Төбәк телдәре һәм аҙ һанлы халыҡтарҙың телдәре Европа хартияһы раҫлауы тураһында", "Аҙ һанлы милләттәр һәм уларҙы яҡлау тураһында" һәм башҡа Украина закондарынан, шулай уҡ телдәрҙе ҡулланыуҙы көйләүсе халыҡ-ара килешеүҙәрҙән тора^[6].

Украинала Конституцияға ярашлы украин теле дәүләт теле иҫәпләнә.

Конституция Украины. Статья 10 Государственным языком в Украине является украинский язык. Государство обеспечивает всестороннее развитие и функционирование украинского языка во всех сферах общественной жизни на всей территории Украины. В Украине гарантируется свободное развитие, использование и защита русского, других языков национальных меньшинств Украины. Государство содействует изучению языков международного общения. Использование языков в Украине гарантируется Конституцией Украины и определяется законом. Оригинал текст  (укр.)   Конституція Україні. Статnя 10 Державною мовою в Україні є українська мова. Держава забезпечує всебічний розвиток і функціонування української мови в усіх сферах суспільного життя на всій території України. В Україні гарантується вільний розвиток, використання і захист російської, інших мов національних меншин України. Держава сприяє вивченню мов міжнародного спілкування. Застосування мов в Україні гарантується Конституцією України та визначається законом.

Закон Украины «Об основах государственной языковой политики»^[7] определяет право каждого гражданина Украины на языковое самоопределение:

Закон Украины «Об основах государственной языковой политики». Статья 3 Каждый имеет право свободно определять язык, который считает родным, и выбирать язык общения, а также признавать себя двуязычным или многоязычным и изменять свои языковые предпочтения. Каждый, независимо от этнического происхождения, национально-культурной самоидентификации, местожительства, религиозных убеждений, имеет право свободно пользоваться любым языком в общественной и частной жизни, изучать и поддерживать любой язык. Оригинал текст  (укр.)   Закон України «Про засади державної мовної політики». Стаття 3 1. Кожен має право вільно визначати мову, яку вважає рідною, і вибирати мову спілкування, а також визнавати себе двомовним чи багатомовним і змінювати свої мовні уподобання. 2. Кожен, незалежно від етнічного походження, національно-культурної самоідентифікації, місця проживання, релігійних переконань, має право вільно користуватися будь-якою мовою у суспільному та приватному житті, вивчати і підтримувати будь-яку мову.

Рәсми статистика һәм тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләре

2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса телдәрҙе иркен ҡулланыу картаһы. Украин теле (ҡыҙыл бағана), рус теле (күк бағана)

Ҡалаларҙа, ҡасаба һәм ауылдарҙа киң таралған туған тел. 2001 йыл.

Украинала ҡулланылған телдәр. Киев халыҡ-ара социология институты һорауламаһы, 2003 йыл^[8]

2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса украин теле халыҡтың 67,5 %-ы өсөн туған тел^[3]; аҙ һанлы халыҡтар телдәре - белорус, болгар, мадъяр (венгр), гагауз, грек, идиш, Ҡырым татарҙары, молдаван, алман (немец), поляк, рус, румын, словак телдәре.^[9]

2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса:

• Ҡырым АР — украин теле  — 10,1% , рус теле — 77,0%, Ҡырым татарҙары теле — 11,4%
• Винница өлкәһе — украин теле  — 94,8 %, рус теле  — 4,7 %
• Волын өлкәһе — украин теле  — 97,3 %, рус теле — 2,5 %
• Днепропетровск өлкәһе — украин теле — 67,0 %, рус теле — 32,0 %
• Донец өлкәһе — украин теле  — 24,1 %, рус теле - 74,9 %
• Житомир өлкәһе — украин теле — 93,0 %, рус теле  — 6,6 %
• Карпат аръяғы өлкәһе — украин теле  — 81,0 %, рус теле — 2,9 %, венгр теле  — 12,7 %, румын теле  — 2,6 %
• Запорожье өлкәһе — украин теле  — 50,2%, рус теле — 48,2 %^[10]
• Ивано-Франковск өлкәһе — украин теле  — 97,8 %, рус теле — 1,8 %
• Киев өлкәһе — украин теле — 92,3 %, рус теле — 7,2 %
• Кировоград өлкәһе — украин теле — 88,9 %, рус теле — 10,0 %
• Луганск өлкәһе — украин теле — 30,0 %, рус теле — 68,8 %
• Львов өлкәһе — украин теле — 95,3 %, рус теле — 3,8 %
• Николаев өлкәһе — украин теле — 69,2%, рус теле — 29,3%^[11]
• Одесса өлкәһе — украин теле - 46,3%, рус теле — 41,9 %, болгар тел — 4,8 %, молдаван теле — 3,7 %^[12]
• Полтава өлкәһе — украин теле — 90,0 %, рус теле — 9,5 %
• Ровно өлкәһе — украин теле — 97,0 %, рус теле — 2,7 %
• Сумы өлкәһе — украин теле — 84,0 %, рус теле — 15,6 %
• Тернополь өлкәһе — украин теле — 98,3 %, рус теле — 1,2 %
• Харьков өлкәһе — украин теле — 53,8%, рус теле — 44,3%^[13]
• Херсон өлкәһе — украин теле — 73,2 %, рус теле — 24,9 %
• Хмельницкий өлкәһе — украин теле — 95,2 %, рус теле — 4,1 %
• Черкассы өлкәһе — украин теле — 92,5 %, рус теле — 6,7 %
• Черновцы өлкәһе — украин теле — 75,6 %, рус теле — 5,3 %, румын теле — 11,5 %, молдаван теле — 6,7 %
• Чернигов өлкәһе — украин теле — 89,0 %, рус теле — 10,3 %
• Киев — украин теле — 72,1 %, рус теле — 25,1 %
• Севастополь — украин теле — 6,8%, рус теле — 90,6%

Һораулама һөҙөмтәләре буйынса рус телен башлыса көньяҡ һәм көнсығыш төбәктәр ҡуллана:

• Ҡырым — 97 %
• Днепропетровск өлкәһе — 72 %
• Донецк өлкәһе — 93 %
• Запорожье өлкәһе — 81 %
• Луганск өлкәһе — 89 %
• Николаев өлкәһе — 66 %
• Одесса өлкәһе — 85 %
• Харьков өлкәһе — 74 %^[14]

"Йәмәғәт фекере" Рәсәй Фонды мәғлүмәттәре буйынса^[15] Украинаның өлкәләре үҙәктәрендә халыҡтың 75 %-ы рус телендә аралашыуға өҫтөнлөк бирә^[16]. Ауылдар буйынса рус телен башлыса Донбасс, Слободанщина төбәктәре, Одесса, Запорожье өлкәләренең көньяғы ҡуллана, шулай уҡ урта өлкәләрҙә һәм Төньяҡ Буковинала рус һөйләштәре бар.

Research & Branding Group компанияһының 2011 йылдағы һорауламаһы буйынса украиндарҙың 92 %-ы рус телендә иркен аралаша, (рус телле украиндарҙың 86 %-ы украин телен белә.) Украина граждандарының 90 %-ы украин телен мәктәптә өйрәнгән, украин теле 1991 йылдан дәүләт теле иҫәпләнә. Халыҡтың яртыһы тиерлек (47%) ғаиләһендә, өйҙә украин телендә һөйләшә.^[17]

Эштә, уҡыу урындарында украин телендә илдең 45%-ы аралаша.

Телдәрҙе үҫтереүҙә Украина ҡаҙнаһынан ярҙам

2007 йылда Европа төбәк телдәре хартияһы раҫланғандан һуң, Украина ҡаҙнаһынан аҙ һанлы халыҡтарҙың телдәрен үҫтереүгә ярҙамға 2740000 гривен бүленә: 745 мең румын, 527 мең Ҡырым татарҙары, 394 мең идиш, 387 мең болгар, 124 мең мадьяр(венгр), 118 мең грек, 60 мең рус, 25 мең алман(немец), 20 мең молдаван телдәренә^[18].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Украин теле
• Рус теле
• Билингвизм
• Украинаның төбәк телдәре
• Украинала рус теле
• Европа төбәк телдәре хартияһы
• Төбәк телдәр
• Дәүләт теле

Аңлатмалар

1. В контексте Европейской хартии региональных языков^[1]