Фосфор

Фо́сфор (бор. юнан. φῶς — яҡтылыҡ φέρω — ташыйым; φωσφόρος — яҡтылыҡ үткәреүсе; лат. Phosphorus) — химик элементтарҙың периодик системаһында 5-се төркөмдөң төп төркөмсәһе өсөнсө периодындағы химик элемент. Атом массаһы 15. Ер ҡабығында иң таралған химик элементтарҙың береһе. Ер ҡабығының 0,08—0,09 % массаһын алып тора, диңгеҙ һыуында концентрацияһы 0,07 мг/л^[4].

15 Кремний ← Фосфор → Көкөрт Элементтарҙың периодик системаһы 15P
Ябай матдәнең тышҡы күренеше
Аҡ, ҡыҙыл, һары, ҡара фосфор
Атом үҙенсәлектәре
Исеме, символы, номеры	Фосфор/ Phosphorus (P), 15
Атом массаһы (моляр массаһы)	30,973762 а. м. б. (г/моль)
Электрон конфигурация	[Ne] 3s2 3p3
Атом радиусы	128 пм
Химик үҙенсәлектәре
Ковалент радиус	106 пм
Ион радиусы	35 (+5e) 212 (-3e) пм
Электроотиҫкәрелек	2,19 [1] (Полинг шкалаһы)
Электрод потенциалы	0
Окисланыу дәрәжәһе	5, 3, 1, 0, −1, −3[2]
Ионлашыу энергияһы (первый электрон)	1011,2(10,48) кДж/моль (эВ)
Ябай матдәнең термодинамик үҙенсәлектәре
Тығыҙлыҡ (н. ш.)	(белый фосфор)1,82 г/см³
Иреү температураһы	317,3 K
Ҡайнау температураһы	553 K
Иреү йылылығы	2,51 кДж/моль
Парға әйләнеү йылылығы	49,8 кДж/моль
Моляр йылы һыйышлығы	21,6[3] (ромбич.) Дж/(K·моль)
Моляр күләм	17,0 см³/моль
Ябай матдәнең кристалл рәшәткәһе
Рәшәткә структураһы	кубическая, объёмноцентрированная
Рәшәткә параметры	18,800 Å
Башҡа характеристикалар
Йылы үткәреүсәнлек	(300 K) (0,236) Вт/(м·К)

15	Фосфор
P 30,974
3s23p3

Химик яҡтан актив булғанға тәбиғәттә ирекле хәлдә осрамай. 190-ға яҡын минералы булыуы билдәле, минералдарҙың иң әһәмиәтлеһе апатит Ca₅(PO₄)₃(F,Cl,OH), фосфорит һәм башҡалар.

Йәшел үҫемлектәрҙең бөтә өлөшөндә лә фосфор бар, үҫемлек емеше һәм орлоғонда фосфор күберәк. Фосфор хайуандарҙың туҡымалары, аҡһым һәм башҡа органик ҡушылмалар (АТФ, ДНК) соствына керә һәм мөһим йәшәү элементы булып тора.