Верхотор (Ишембай районы)

Верхотор (рус. Верхотор) — Башҡортостандың Ишембай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 818 кеше^[3]. административный центр Верхотор ауыл Советының административ үҙәге. Почта индексы — 453228, ОКАТО коды — 80231825001.

Ауыл
Верхотор башҡ. Верхотор
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан Республикаһы
Муниципаль район	Ишембай
Ауыл биләмәһе	[[Верхотор ауыл Советы]]
Координаталар	53°11′32″ с. ш. 56°16′20″ в. д.HGЯO
Элекке исеме	Верхоторскій заводъ мѣдный[1],[2]
Халҡы	818 человек
Милли состав	башҡорттар, урыҫтар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453228
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	80 231 825 001
Код ОКТМО	80 631 425 101
Номер в ГКГН	0524095
Верхотор

Тарихы

1855 йылда төҙөлгән күпер

Верхотор баҡыр иретеү заводы 1759 йылда Тор йылғаһында (Нөгөштөң ҡушылдығы) төҙөлә. Завод төҙөү өсөн ерҙәр Нуғай юлының Бошман-Ҡыпсаҡ, Тамьян һәм Юрматы улустары башҡорттарынан һатып алына. Заводты Сембер сауҙагәрҙәре И. Б. Твердышев һәм И. С. Мясников төҙөй. Улар 1745 йылда Тор йылғаһы буйында, Верхоторҙан 11 километр алыҫлыҡта ятҡан Воскресенск заводына ла нигеҙ һала^[4]. Верхотор баҡыр иретеү заводы Верхотор тау округына, ә 1900 йылдан Воскресенск округына инә.

XVIII быуат аҙағына завод 29 мең дисәтинә ерҙе биләй. 1772 йылда заводта 1548 эшсе эшләй, XVIII быуат аҙағына 78 оҫта һәм сословиела торғандар, 541 крепостной крәҫтиән, ә XX быуат башында 146 эшсе иҫәпләнелә. Үҙ милкендәге һәм һатып алынған крәҫтиәндәр оҫталар һәм сословиела торғандар иҫәбенә инә; ярҙамсы эштәр үҙ крәҫтиәндәре һәм ялланған хеҙмәткәрҙәргә (улар араһында башҡорттар ҙа була) йөкмәтелә. Воскресенск заводы хужалары А. И. һәм Н. А. Дурасовтар (1783—1804), Д. И. Пашковтар (1804 йылдан) Верхотор баҡыр иретеү заводы хужалары ла була. 1913 йылда Верхотор заводы ябыла. Элек заводта эшләгән кешеләр йәшәгән тораҡ пункты территорияһында Башҡортостан Республикаһы Ишембай районының Верхотор ауылы урынлашҡан.

1913 йылда Верхотор баҡыр иретеү заводы ябыла. Хәҙер завод идаралығы бинаһы (1759) һәм келәт (1867), завод күпере (1855) — архитектура ҡомартҡыһы^[5].

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	4916
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар	1830
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	839
2002 йыл 9 октябрь	756
2010 йыл 14 октябрь	818	389	429	47,6	52,4

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Статистика

• 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы алдынан — 1548 ир-ат.

• 1795—619 ир-ат.

• 1807—2795 кеше (394 ихата).

• 1850—2812 кеше, православие сиркәүе, завод тау училищеһы.

• 1870 — 3340 кеше (341 ихата), православие сиркәүе, завод тау училищеһы, улус идараһы, баҡыр иретеү заводы, Тор йылғаһында ике һыу тирмәне. Игенселек һәм малсылыҡтан башҡа, умартасылыҡ үҫешкән була. Һәр дүшәмбе баҙар була.

• 1885 — 3456 кеше (543 ихата), православие сиркәүе, мәктәп, улус идараһы, баҡыр иретеү заводы, ун кибет. Һәр дүшәмбе баҙар үтә.

• 1896 — 3673 кеше (580 ихата), православие сиркәүе, ирҙәр земство училищеһы, ҡатын-ҡыҙҙарҙың сиркәү-мәхәллә училищеһы, Пашков әфәнденең ҡабул итеү бүлмәһе, улус идараһы, баҡыр иретеү заводы, ике тимерлек, мөгәзәй, баҙар кибеттәре, йорт бакалея кибеттәре, ҡаҙна шарап магазиндары, бер һыра кибете. Һәр дүшәмбе баҙар була.

• 1920 — 4916 кеше (860 ихата).

• 1969—1830 кеше.

• 1989—839 кеше, ҙур булмаған дауахана, мәктәп, балалар йорто, Тор йылғаһында дүрт һыу тирмәне.

• 2002—756 кеше.

• 2009—870 кеше.

• 2010—818 кеше.

Географик урыны

Верхотор аша Тор йылғаһы ағып үтә.

Алыҫлығы:^[6]

• Район үҙәгенә тиклем (Ишембай): 42 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Салауат): 50 км

Урамдары

Урам исеме^[7]:

• Яҙ урамы (рус. улица Весенняя)
• Урман урамы (рус. улица Лесная)
• Тау урамы (рус. улица Горная)
• Көнсығыш урамы (рус. улица Восточная)
• Көнбайыш урамы (рус. улица Западная)
• Май урамы (рус. улица Майская)
• Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)
• Клуб урамы (рус. улица Клубная)
• Шишмә урамы (рус. улица Ключевая)
• Йәшел урамы (рус. улица Зеленая)
• Колхоз урамы (рус. улица Колхозная)
• Комсомол урамы (рус. улица Комсомольская)
• Тимерлек урамы (рус. улица Кузнечная)
• Ленин урамы (рус. улица Ленина)
• Урман урамы (рус. улица Лесная)
• Тау урамы (рус. улица Горная)
• Туғай урамы (рус. улица Луговая)
• Күпер тыҡрығы (рус. переулок Мостовой)
• Яр буйы урамы (рус. улица Набережная)
• Октябрь урамы (рус. улица Октябрьская)
• Пионер урамы (рус. улица Пионерская)
• Почта урамы (рус. улица Почтовая)
• Йылға урамы (рус. улица Речная)
• Яҡты тыҡрығы (рус. переулок Светлый)
• Төньяҡ урамы (рус. улица Северная)
• Совет урамы (рус. улица Советская)
• Тор урамы (рус. улица Торская)
• Хеҙмәт урамы (рус. улица Трудовая)
• Урал урамы (рус. улица Уральская)
• Өфө урамы (рус. улица Уфимская)
• Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)

Иҡтисады

• Баҡыр иретеү заводы 1913 йылға тиклем эшләгән, 154 йыл эсендә 1,6 миллион бот таҙа баҡыр иретелгән. Етештереүсәнлек йылына 3 мең боттан алып 19 мең ботҡа тиклем таҙа баҡыр тәшкил итә. Хужалары — А. И. һәм Н. А. Дурасовтар (1783 йылдан 1804 йылға тиклем), һуңыраҡ Д. И. Пашков^[8].
• Тор йылғаһында һыу һыҡлағыс.
• Туризм үҫешкән.
• Верхотор урта мәктәбе.
• Верхотор ауыл мәҙәниәт йорто.
• Верхотор ауыл китапханаһы.
• Верхотор табип амбулаторияһы.
• Верхотор балалар баҡсаһы.
• Шәхси пилорама.

Билдәле шәхестәре

• Комлев Василий Павлович (31.12.1918—2003), партия, хужалыҡ һәм юғары мәктәп эшмәкәре, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында хәҙерге Белоруссия биләмәләрендә партизандар хәрәкәтен ойоштороусыларҙың береһе, һуғыштан һуң Витебск өлкә башҡарма комитеты рәйесе урынбаҫары. 1960 йылдан иҡтисадсы-ғалим, иҡтисад фәндәре кандидаты, доцент (1960). Ике Ленин һәм I дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры^[9].
• Потеряхин Владимир Александрович (2 март 1928 йыл, БАССР-ҙың Стәрлетамаҡ кантоны Воскресенск районы Верхотор ауылы (хәҙер Башҡортостан Республикаһының Ишембай районы) — июнь 2013 йыл, Салауат) — инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы, журналист һәм энциклопедист. Доцент, техник фәндәр кандидаты (1971), документаль-тарихи китаптар, техник уйлап табыуҙар авторы. Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Ресубликаһының журналистар союзы ағзаһы (1999). «Күп милләтле Санкт-Петербург» Яҙыусылар союзының почетлы ағзаһы (2002). «Башҡорт энциклопедияһында» мәҡәләләр авторы. Төп фәнни хеҙмәттәре нефтехимия һәм нефть эшкәртеүҙә каталитик процестарҙы ҡулланыу менән бәйле.
• Черных Николай Андреевич (19 декабрь 1924 йыл — 30 октябрь 1982 йыл) — Бөйөк Ватан һуғышы яугире, уҡсылар полкы пулемётсыһы. Кесе лейтенант (1945). Советтар Союзы Геройы (1943).

Иҫтәлекле урындары

• Ҡазан Божья Матерь иконаһы сиркәүе^[10][11]. 1788 йылда алпауыт Агрофена Дурасова аҡсаһына төҙөлгән. Ғибәҙәтхана руханиһы — протоиерей Валентин (Попов).

Видеофильмдарҙа

• В селе Верхотор Ишимбайского района новая асфальтовая дорога
• Верхотор с высоты
• Верхотор, Ишимбайский район. Обсуждение благоустройства территории Медеплавильного завода
• Верхотор, рыбоводческое хозяйство, выставка художника, хоккей
• Верхоторский медеплавильный завод

Әҙәбиәт

• Мичурина, Гульназ Радиковна. Верхотор начинался с завода / Г. Р. Мичурина. Уфа : Информреклама, 2008
• Завалина, Т. Красивый юбилей: в Верхоторе торжества / Т. Завалина // Восход. — 2010. — 21 сент. — С. 1.
• Завалина, Т. Верхотор ждет гостей: торжества по случаю 250-летия его образования / Т. Завалина / /Восход. — 2010. — 17 сент. — С. 5.
• Ермолюк, С. Подставить своё плечо: день администрации прошел в Скворчихе и Верхоторе / С. Ермолюк // Восход. — 2010. — 19 янв. — С. 1—2.
• Завалина, Т. Праздник села — праздник памяти и надежды: 250-летие села Верхотор / Т. завалина //Восход. —2010. — 24 сентября. — С. 6—7.

Һылтанмалар

• Верхотор (Ишембай районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.  (Тикшерелеү көнө: 26 декабрь 2018)
• Архивная копия от 11 декабрь 2007 на Wayback Machine Верхоторский завод с деревнями
• 2015 йыл 12 ғинуар архивланған.
• Лист карты N-40-101 Воскресенское. Масштаб: 1 : 100 000. Издание 1979 г.
• Верхотор баҡыр иретеү заводыВерхотор баҡыр иретеү заводы
• «Налог Белешмәһе» системаһында Верхотор ауылы
• Рычков П. И. 2 // Топография Оренбургская. — Санкт-Петербург: при Императорской Академии наук, 1762. — С. 247. — 262 с.