Витязь (рус фольклоры)

Бәһлеүән — ҡыйыу һуғышсы, батыр

В. Васнецовтың картинаһы. «Витязь юл сатында». 1882 йыл.

Этимологияһы

Тел белгесе Фасмерҙың этимологияһына ярашлы, «витязь» һүҙе иҫке норвег телендәге "vikingr"тан (викингтар) сыҡҡан. Шул уҡ ваҡытта Фасмер «витязь» дөйөм славян һүҙе булыуын күрһәтә, был скандинав теленән үҙләштереү тураһында фаразды аңлатыуы ауыр^[1]. Бынан тыш, скандинав суффиксы-ing боронғо урыҫ телендә язь булараҡ түгел, ә яг булараҡ тапшырылыуын иҫәпкә алырға кәрәк: vaering-варяг, kulfing-колбяг. «З» боронғо рус грамматикаһы ҡағиҙәләре буйынса күплек һанда ғына барлыҡҡа килгән: варяг-варяздар, ятвяг-ятвязь^[2][3].

Башҡа этимология буйынса, поляк-чех-лужи тикшеренеүселәре А.Брюкнер, К. Махек һәм Х. Шустер-Шевц хронологик һәм фонетик сәбәптәр буйынса һүҙҙе боронғо славян һүҙе тип иҫәпләй^[4].

Өсөнсө этимология буйынса, «витязь» һүҙе «витингас» тигән прус һүҙенән килеп сыға. («Лайыҡлы атлы яугир, рыцарь»). Сағыштырыу өсөн, литва телендә «витис» һүҙенә тап килә (шул уҡ мәғәнәлә — «атлы яугир, рыцарь»).

Терминды ҡулланыу

Был һүҙҙең беренсе теркәлгән ҡулланылышы 1460-сы йылдарҙа Переяслав йылъяҙмаһы (Повести временных лет) йылъяҙмаһында бирелгән^[5].

Рус теленең XI—XVII быуаттарҙағы һүҙлеге терминдың рус йылъяҙмаларында, атап әйткәндә, Переяслав йылъяҙмаһында «кенәз дружинаһы яугиры, батша һаҡсыһы» мәғәнәһендә ҡулланылыуын күрһәтә. XV—XVII быуаттарҙа «ҡыйыу яугир, батыр» мәғәнәһендә рыцарь романдарын тәржемә иткәндә ҡулланыла^[6][7]. Был һүҙҙе XV быуатта Ефросин Белозерский йыш ҡуллана^[5].

ЭСБЭ иҫкәрмәһе буйынса һүҙ йыш ҡына рус халыҡ әкиәттәрендә «еңеүсе, ҡыйыу, рыцарь, батыр» мәғәнәһендә ҡулланыла^[8]. Рус теленең Милли корпусында һүҙҙе ҡулланыуҙың максималь йышлығы XIX быуат башында теркәлә, артабанғы бер аҙ күтәрелеш Пушкин менән Лермонтовтың әҙәби эшмәкәрлеге менән тап килә^[9].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

«Юлбарыҫ тиреһендәге бәһлеүән»

Исемен йөрөтә

• Был исемде Мәскәү эргәһендә хоккей клубы йөрөтә. «Витязь» 1996 йылда Чехов районында, Венюково биҫтәһендә урынлаша. Матчтар асыҡ һауала үтә. Башта Беренсе лигала, һуңынан Юғары лигала уйнай. 2022/2023 йылдар миҙгелендә клуб Балашихаға күсә^[10]
• 604-се Ҡыҙыл Байраҡлы махсус тәғәйенләнештәге «Витязь» үҙәге^[11]
• Алтын Витязь — халыҡ-ара кинофорумы, православие киноһы кинофестивале. Беренсе тапҡыр 1992 йылда үткәрелә^[12]