From Wikipedia, the free encyclopedia
Сәсәниҙәр дәүләте (пехл. [Ērānšahr] (Эраншахр) — «Иран (арийҙар) дәүләте»; фарс. شاهنشاهی ساسانیانشاهنشاهی ساسانیانфарс. شاهنشاهی ساسانیان [šāhanšāhije sɒsɒnijɒn]) — хәҙерге Ираҡ һәм Иран ерендә парфяндарҙың Аршакиҙар династияһы ҡолатылып, власҡа фарсы династияһы — Сәсәниҙәр килеү менән ойошторолған дәүләт. Ул 224—651 йылдарҙа тора. Ҡайһы берҙә Сәсәниҙәр дәүләтенә ҡарата империя термины ҡулланыла[1].
Сәсәниҙәр дәүләте | |||||
| |||||
224 — 652
| |||||
---|---|---|---|---|---|
Баш ҡала |
Истахр (224—226) | ||||
Телдәр |
урта фарсы, арамей (лингва-франка) | ||||
Дин |
зороастризм, шулай уҡ христианлыҡ, манихейлыҡ, митраизм | ||||
Халҡы |
40,000,000 (иран халыҡтары, ғәрәптәр, әрмәндәр, ассирийҙар, йәһүдтәр, ивер, Кавказ албандары, курдтар | ||||
Династия | |||||
Преемственность | |||||
Сәсәниҙәр дәүләте Викимилектә | |||||
Сәсәниҙәр династияһына Ардашир I Папакан тарафынан Аршаки династияһы вәкиле Артабан V парфян батшаһын (фарс. اردواناردوانфарс. اردوان Ardavan) еңгәндән һуң нигеҙ һалына. Һуңғы сәсәниҙәр шаһиншаһы (батшаларҙың батшаһы) Йәҙегәр III (632—651) була. Ул 14 йыл буйы Ғәрәп хәлифәтенә ҡаршы барған һуғышта еңелә.
III быуат аҙағында — IV быуат башында империяның бер нисә көнсығыш өлкәһе айырымлана. Әммә Шапур II (309—379 йй) хакимлығы мәлендә улар ҡабаттан ҡайтарыла. 387 йылдағы килешеү буйынса сәсәниҙәргә Месопотамияның райондарыһәм Әрмән батшалығының ҙур өлөшө күсә.
V быуатта Әрмәнстан, Кавказ Албанияһы һәм Иберия династияларының батшалары Сәсәниҙәрҙең башлығы булып тора. V быуаттың икенсе яртыһында Кавказ аръяғы, 571—572 йылдан — Әрмәнстанда ихтилалдар була. Маздакиҙар хәрәкәте барлыҡҡа килгәндән һуң V быуат аҙағында идара итеү системаһында, социаль-сәйәси структурала һәм мәҙәниәттә тәрән үҙгәрештәр була.
Хөсрәү I Ануширван Төрки ҡағаны туғаны менән никахлашҡас, империя ныҡ үҫешә (531—579 йылдар). Хөсрәү I хакимлығы мәлендә юғары ҡатлам вәкилдәренең бер өлөшө дәүләттән һәм батшанан иҡтисади бәйле була, шулай уҡ бюрократик аппарат һәм чиновниктарҙың әһәмиәте арта. VI быуатта Византия менән уңышлы һәм уңышһыҙ һуғыштар була. 558—568 йылда Төрки ҡағанаты эфталиттарҙы ҡыйратҡас, Афғанстан һәм Урта Азияның ҡайһы бер өлкәләре ҡағанатҡа яһаҡ түләү бурысы менән Сәсәниҙәр дәүләтенә инә. 570 йылдарҙа Йәмән бойһондорола. 589-сы йылдарҙа дәүләткә ябырылған төркиҙәр тар-мар ителә. Византия менән оҙайлы һуғыш дәүләттең матди ресурстарын ярлыландыра. Был хәл һәм шулай уҡ һалымдарҙың ҡырҡа арттырылыуы сәсәниҙәр дәүләтенең сәйәси һәм иҡтисади ҡеүәтен ҡаҡшата. VII быуатта ислам дине инә[2].
Хөсрәү II Парвиз (Абарвез, Апарвез, 591—628 йылдар) — Ануширвана Хөсрәү I Ануширвандың ейәне, Ормизда IV улы. Уның хакимлығы мәлендә Сәсәниҙәр дәүләтенең сиктәре ваҡытлыса булһа ла киңәйә. Шул саҡта империя хәҙерге Иран, Ираҡ, Әзербайжан, Әрмәнстан, Афғанстан, хәҙерге Төркиәнең көнсығышы һәм хәҙерге Һиндостан, Сүриә, Пакистандың өлөштәре инә; сәсәниҙәр дәүләте өлөшләтә Кавказ, Үҙәк Азия, Ғәрәбстан ярымутрауы, Мысыр, Иордания һәм Израиль ерҙәрен баҫып ала. Һөҙөмтәлә, Сәсәниҙәр Ираны (ҡыҫҡа ваҡытҡа булһа ла) Әһәмәниҙәр дәүләтенә тиклем киңәйә.
628—632 йылдарҙа 10 батша алышына. Йәҙегер III осоронда VII быуат уртаһында Сәсәниҙәр империяһын Ғәрәп хәлифәлеге йота.
Беҙҙең эраға тиклем III быуатта Иран Аршакиҙарҙың парфян династияһы берләштергән берәмк була. Ғәмәлдә ул үҙаллы кенәзлектәрҙән короллектәрҙән торған конфедерация була. (Сағыштырыу өсөн: Киев Русе XIII быуатта). Даими үҙ-ара һуғыштар, бәрелештәр Иранды ныҡ көсһөҙләндерә. Рим империяһының хәрби ҡеүәте һәм көнсығышҡа ҡарай экспансияһы һөҙөмтәһендә парфяндар Месопотамияның бер нисә төньяҡ ҡалаларын бирергә мәжбүр була.
Иран Парс мәлендә яңынан ойоша башлай. Ирандың көньяҡ-көнбайышында урынлашҡан Парс провинцияһы уның тарихындағы мөһим роль уйнай (Парс, йәки Фарс — гректар уны «Иран» урынына ҡуллана башлай).
Сәсән — ҡанбаба, Анахит алиһәһе ҡорамы тылсымсыһы[3], ул Парстың хаким («батша») династияһына ҡарай һәм мөһим урын биләй. Уның улы Папак Истахраның хакимы, шаһ титулына эйә була. Сәсәндең ейәне, Папактың улы Арташир ҡанбабалар һәм ырыуҙың юғары ҡатламы ярҙамында күтәрелә. Үҙ биләмәһенә күрше ерҙәрҙе ҡушыу һөҙөмтәһендә көсәйә бар һәм Парстың иң билдәле хакимын бәреп төшөрә. Тәхет өсөн Арташир бер туған ағалары менән көрәш алып бара һәм еңеп сыға. Иранды берләштереүгә ынтылыуы уны Аршакиҙар менән дошманлаштыра.
Дарабгерд ҡәлғәһе коменданты вазифаһынан башлаған Арташир Парсты ғына биләп ҡалмай, тиҙҙән Исфахан һәм Керман өлкәләрен ҡуша, месопатамия менән сиктәш Хузистанға бәреп инә һәм төньяҡҡа юллана. Уға ҡаршы пәрфән ғәскәре сыға. 224 йылдың 22 апрелендә Ормигаздан тигеҙлегендә улар араһында ҡыҙыу алыш була һәм Арташир еңә. Әммә Ирандың башына тороу өсөн уға тағы ла 80 удел кенәзен бойһондорорға тура килә. Шулай ҙа бай һарайҙар төҙөлгән Фарс (Парс) дәүләттең баш өлкәһе ролен уйнамай. Аршакиҙар йолаһына ярашлы баш ҡалалар тип Селевкия һәм Ктесифон, Тигр йылғаһы буйындағы «ҡалалар» билдәләнә. Бында, илдең көнбайышында, өлкәләге иң уңдырышлы ерҙәр, Иранды көнбайыштағы Урта диңгеҙ гавандәре, төньяҡтағы Әрмәнстан, Кавказ Албанияһы, Иверия, Лазика, көньяҡтағы Персия ҡултығы һәм көньяҡ Ғәрәбстаны, көнсығыштағы Һиндостан менән бәйләүсе сауҙа юлдары үтә.
226 йылда Арташир тәхеткә ултыра һәм батшалар батшаһы — шаһаншаһ титулын ҡабул итә. Ул Хамадан ҡалаһы менән Мидияны, Сакастан һәм Хөрәсән өлкәләрен буйһондора. Ныҡышмалы көрәш менән Атропатена, Әрмәнстандың байтаҡ өлөшө баҫып алына. Маргиана (Мерв оазисы), Систан һәм Мекран да баҫып алынған тигән мәғлүмәттәр бар. Шулай итеп, уның дәүләте сиге Аму-Дарья йылғаһының аҫҡы өлөштәренә тиклем Хорезмға килеп етә. Ҡабул йылғаһы көнсығыш сиге була.
Армияның Сәсәниҙәр дәүләте ҡабул иткән рәсми атамаһы — Рөстәм Армияһы (Ростам) — e Rostam Spâh'. Ул сәсәниҙәр династияһын башлаусы Ардашир I Папакан тарафынан булдырыла. Сәсәниҙәр армияһы тарихы ике осорға бүленә[4], реформаға тиклем Ардашир I алып Хөсрәү Ануширванға тиклем, реформанан һуңғы Хөсрәү Ануширвандан алып династия ҡолағансы. Ардашир булдырған армия удел кенәздәренең дружиналарынан торған иррегуляр армия була. Хөсрәү Ануширван иһә армияны регуляр һәм профессионалгә әйләндерә.
Дәүләт башында Сәсәниҙәр династияһына ҡараған шаһанша торған. Тәхеткә вариҫын ул тик сәсәниҙәр ырыуы араһынан үҙе тере саҡта уҡ билдәләгән. Икенсе төрлө әйткәндә, сәсәниҙәр батша нәҫеленән тип иҫәпләнгән.
Дәүләттә юғары урынды шаһәрдарҙар, йәғни үҙ аллы өлкәнең хакимдары, Сәсәниҙәргә бойһонған батшалар биләгән. V быуаттан провинция хакимдары марзпан тип аталған. Дүрт бөйөк марзпана шаһ титулын йөрөткән.
Шаһәрдарҙан һуң киләһе дәрәжәне виспухр биләй. Дәүләттә ете иран ырыуы ҙур урын алып торған. Тик уларҙың ғына дәүләтселек һәм хәрби вариҫлыҡҡа хоҡуғы була.
Шәхси ере булған, администатив дәрәжәгә һәм хәрби идаралыҡҡа алынған юғары ҡатламға вузургтар (визургтар) ингән. Сығанаҡтарҙа улар тураһында «танылған», «бөйөк», «атаҡлы», «ҙур» кешеләр тип телгә алына. Улар, һис шикһеҙ, дәүләт идаралығында ҙур роль уйнаған.
Иң күп һанлы төркөмдө урта һәм ваҡ ер хужалары азаттар, йәғни «иреклеләр» биләй. Улар хәрби хеҙмәткә бурыслылар, һуғыш мәлендә сәсәниҙәр армияһының данлыҡлы атлылары булған.
Был төркөмдәрҙең бөтәһелә эксплуататор (бойһондороусылар) класына ҡарай. Уларға ҡала кәсепселәре һәм крәҫтиәндәр, сауҙагәрҙәр бойһонған.
Ҡайһы бер сығанаҡтар раҫлауынса, Арташире I заманында дүрт ҡатлам була:
Ҡанбабаларға (асраван) бер нисә дәрәжә инә: иң юғарыла мобедтар, унан ҡанбаба — судьялар (дадхвар) һәм башҡалар. Иң түбәнге урынды тылсымсылар биләй.
Хәрби ҡатламда (артештаран) атлы һәм йәйәүле яугирҙәр була. Һыбайлыларға йәмғиәттең өҫтөнлөклө вәкилдәре алынған; затлы нәҫел вәкилдәре ғәскәр башлығы булып тора.
Яҙыусылар ҡатламын (дибхеран) башлыса дәүләт чиновниктары тәшкил итә. Ләкин уға шулай уҡ төрлө һөнәр кешеләре: секретарҙар, дипломатик документ, хат тултырыусылар, биографтар, табип, астролог һәм шағирҙар ҙа ҡарай.
Дүртенсе ҡатлам — халыҡ, уға крәҫтиәндәр (вастриошан) һәм һөнәрселәр (хутухшан) ҡараған. Был ҡатламға шулай уҡ сауҙагәрҙәр, купецтар, һөнәрселәр, үҙ тауарын һатыусылар һәм башҡалар ингән.
Сәсәниҙәр Иранында ҡол биләү ҡоролошо була. Урта быуаттарҙа Иран феодал бәйләнешкә инә, был V быуатта асыҡ күренә.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.