Үзбәк теле
төрки тел, Үзбәкстан Республикаһының дәүләт теле, Афғанстандың 8 виләйәтенең төбәк теле, сығатай төркөмөнә ҡараған уйғыр теленә туғандаш / From Wikipedia, the free encyclopedia
Үзбәк теле (үҙатамаһы: О’zbek tili, тили Ўзбек, ғәр. алф.: ئۇزبېك تیلى) — төрки тел, Үзбәкстан Республикаһының дәүләт теле, Афғанстандың һигеҙ төньяҡ провинцияһының (виләйәт) төбәк теле. Бынан тыш, Тажикстан, Ҡырғыҙстан, Ҡаҙағстан, Төркмәнстан, Рәсәй менән Төркиәлә һәм башҡа илдәрҙә киң таралған. Диалекттары бар, һәм был уны төрлө төркөмсәгә индереү мөмкинлеген бирә. Үзбәктәрҙең күпселеге өсөн туған тел һәм төп тел булып тора.
Әҙәби үзбәк теленә лексика һәм грамматик яғынан иң яҡын хәҙерге рәсми туғандаш телдәре булып уйғыр уларҙы һәм йәки-төрки телдәрҙең ҡарлуҡ (сығатай) төркөмө тора. Әммә, ысынында иһә, үзбәк теле уғыҙ әйләнештәре өҫтөнлөгө менән (һәм был айырыуса уйғыр теле менән сағыштырғанда тойола) уғыҙ-ҡарлуҡ синтезы һөҙөмтәһе булып тора.
Фирғәнә үҙәне, диалекттарына нигеҙләнгән хәҙерге әҙәби үзбәк теленә һуҙынҡылар гармонияһы булмауы хас. XX быуаттың 20-се йылдарында әҙәби телдә периферия диалекттарында ғына һаҡланған (тәү сиратта хорезм) һуҙынҡылар гармонияһын яһалма нығытыу маҡсатында тырышып ҡаранылар. Фонетикала, грамматика һәм лексикала һиҙелерлек Үзбәкстанда XII—XIII быуаттарҙа өҫтөнлөклө булған һәм әлегә тиклем дә байтаҡ таралған фарсы һәм ғәрәп телдәренең көслө субстрат йоғонтоһо һиҙелә. Шулай уҡ боронғораҡ телдең — Үзбәкстанды исламлаштырғанға тиклем өҫтөнлөклө булған соғд теленең элементтары һаҡланған. Үзбәк телендәге күпселек ғәрәбизмдәр фарсы теле аша үҙләштерелгән. XIX быуат уртаһынан алып үзбәк теле урыҫ теленең көслө йоғонтоһо аҫтында йәшәй.