Англа-фрыскія мовы

А́нгла-фры́скія мовы — адна з падгрупаў моваў у складзе заходнегерманскае групы германскае галіны індаэўрапейскае сям’і моваў, складаецца з стараангельскай, старажытнафрыскай моваў, а таксама моваў, што зьяўляюцца іх нашчадкамі.

англа-фрыская падгрупа
Народнасьць	ангельцы, шатляндцы, фрызы, цяпер — паўсюдна ў сьвеце
Арэал	Ангельшчына, шатляндзкі Лаўлэнд, паўднёва-ўсходняе ўзьбярэжжа Паўночнага мора, цяпер — увесь сьвет
Лінгвістычная клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям'я Германская галіна Заходнегерманская група Інгвэонскі клястэр Англа-фрыская падгрупа
Склад	ангельская, фрыская галіны
Англа-фрыскія мовы на мапе Заходняй Эўропы. Ангельскія — адценьнямі аранжавага, фрыскія — сіняга

Аангла-фрыскія мовы ад астатніх заходнегерманскіх адрозьніваюць перш за ўсё шэраг гістарычных фанэтычных працэсаў, а менавіта інгвэонскі закон насавых сьпірантаў, зьмены ў вымаўленьні старажытнага ā, паляталізацыя прагерманскага *k у пярэднеязычныя афрыкаты перад галоснымі пярэдняга шэрагу (напрыклад, анг. cheese, зах.-фрыск. tsiis, але нід. kaas, ніжн.-ням. Kees, ням. Käse; анг. church, зах.-фрыск. tsjerke, нід. kerk, ніжн-ням. Kerk, Kark, ням. Kirche).

Старажытныя носьбіты англа-фрыскіх і старажытнасаксонскіх дыялектаў пражывалі досыць блізка адзін ад аднаго, што спрычынілася да ўтварэньня моўнага зьвязу і набыцьця ўсімі гэтымі мовамі агульных рысаў^[a]. Тым ня менш, галіны абедзьвюх падгрупаў зазналі ўплыў іншых моваў (старажытнаскандынаўскай і францускай — на ангельскую, галяндзкай і ніжненямецкай — на фрыскія), што паспрыяла разыходжаньню англа-фрыскіх моваў. У выніку гэтага фрыскія мовы атрымалі вялікую колькасьць галяндзкіх і ніжненямецкіх рысаў, трапіўшы ў заходнегерманскі дыялектны кантынуўм, у той час як ангельскія мовы зьведалі вялікі паўночнагерманскі й не-германскі ўплыў, аддаліўшыся ад германскіх кантынэнтальных моваў.

Склад

Ніжэй прыведзеная прыблізная схема ўнутранае клясыфікацыі моваў англа-фрыскае падгрупы. Сымбалем крыжа пазначаныя вымерлыя мовы.

• Англа-фрыскія мовы:
  • Ангельскія мовы (усе наступныя мовы могуць разглядацца ў якасьці дыялектаў ангельскай мовы):
    • Ангельская мова
    • Ёла †
    • Шатляндзкая германская мова
    • Фінгальскі дыялект/мова †
  • Фрыскія мовы:
    • Заходнефрыская мова
    • Паўночнафрыская мова
    • Усходнефрыская мова

Асноўныя рысы

Ніжэй прыведзены агульны пералік асноўных гукавых зьменаў у храналягічным парадку, што адбыліся ў англа-фрыскіх мовах:

• Пераход заходнегерманскага ā̆ ў насавы галосны задняга шэрагу ў пазыцыях перад насавымі зычнымі;
• Страта n перад сьпірантамі ў выніку падаўжэньня й назалізацыі папярэдняга галоснага;
• Прывядзеньне множных формаў цяперашняга часу ды прэтэрыту ў адзіную форму;
• Пераход заходнегерманскага ā̆ ў галосную пярэдняга шэрагу ǣ, у тым ліку ў дыфтонгах ai, au;
• Паляталізацыя (без фанэмізацыі палятальных);
• Пераход ǣ ў ā пад уплывам суседніх зычных;
• Пераход ǣ ў ē ў стараангельскай (за выключэньнем заходнесаксонскага дыялекту) і фрыскіх мовах;
• Аднаўленьне a перад галоснымі задняга шэрагу ў наступным складзе;
• Дыфтангізацыя палятальных зычных у заходнесаксонскім дыялекце;
• Г.зв. i-мутацыя перад сынкопай;
• Фанэмізацыя палятальных і асыбіляцыя, з наступным пераходам ǣ ў ē на захадзе Ангельшчыны ля Ўэйлзу (Заходняя Мэрцыя);
• Зьліцьцё суседніх галосных і наступная за гэтым мутацыя галосных.

Параўнаньне лексыкі

Ніжэй прыведзенае кароткае лексычнае параўнаньне англа-фрыскіх моваў на ўзоры лічэбнікаў ад аднаго да дзесяці.

Мова Адзін Два Тры Чатыры Пяць Шэсьць Сем Восем Дзевяць Дзесяць Ангельская one two three four five six seven eight nine ten Скотс ane ae* twa three fower five sax seiven aicht nine ten Ёла oan twye dhree vour veeve zeese zeven ayght neen dhen Заходнефрыская ien twa trije fjouwer fiif seis sân acht njoggen tsien Усходнефрыская aan twäi twäin twoo träi fjauwer fieuw säks soogen oachte njugen tjoon Паўночнафрыская[b] iinj ån tou tuu trii tra fjouer fiiw seeks soowen oocht nüügen tiin

• * Ae (/eː/, /jeː/) — прыметнікавая форма, ужываная да назоўнікаў^[1].

Параўнаньне ангельскай і заходнефрыскай моваў зь некаторымі іншымі заходнегерманскімі мовамі.

Заходнефрыская	Ангельская	Галяндзкая	Нямецкая
dei	day	dag	Tag
rein	rain	regen	Regen
wei	way	weg	Weg
neil	nail	nagel	Nagel
tsiis	cheese	kaas	Käse
tsjerke	church kirk[c]	kerk	Kirche
tegearre	together	samen tezamen tegader[d]	zusammen
sibbe	sibling[e]	sibbe	Sippe
kaai	key	sleutel	Schlüssel
ha west	have been	ben geweest	bin gewesen
twa skiep	two sheep	twee schapen	zwei Schafe
hawwe	have	hebben	haben
ús	us	ons	uns
hynder	horse	paard ros[f]	Ross / Pferd
brea	bread	brood	Brot
hier	hair	haar	Haar
ear	ear	oor	Ohr
doar	door	deur	Tür
grien	green	groen	Grün
swiet	sweet	zoet	süß
troch	through	door	durch
wiet	wet	nat	nass
each	eye	oog	Auge
dream	dream	droom	Traum
it giet oan	it is on	het gaat door	es geht weiter/los

Альтэрнатыўная клясыфікацыя

Шэраг лінгвістаў пастулюе існаваньне ў складзе заходнегерманскае групы моваў інгвэонскае падгрупы, што складаецца з старажытнафрыскай, старажытнасаксонскай і стараангельскай моваў. Часам у склад інгвэонскае падгрупы ўключаюць заходнефлямандзкія дыялекты — германскія дыялекты Заходняй Флямандыі^[2]. Гіпотэза інгвэонскіх моваў разглядае ўсе інгвэонскія мовы як мовы, якія ня мелі агульнае мовы-продку, замест якой існавала група дыялектаў з агульнымі арэальнымі рысамі, якія ўспадкаваліся ўсімі інгвэонскімі мовамі^[3]. Гэтая гіпотэза была прапанаваная ў 1942 годзе нямецкім дасьледчыкам Ф. Маўэрам у якасьці альтэрнатывы дрэвавіднай мадэлі моўнае клясыфікацыі паводле А. Шляйхера, якой прадугледжвалася існаваньне англа-фрыскае падгрупы.

Заўвагі

1. Нямецкі лінгвіст Ф. Маўрэр разглядаў англа-фрыскія мовы як гістарычную падгрупу, прапаноўваючы «паўночнаморскую» або «інгвэонскую» падгрупу, якая мела агульную мову-продак, што стала продкам старажытнафрыскай, старажытнасаксонскай і стараангельскай моваў.
2. Моорынскі дыялект.
3. у Шатляндыі.
4. Архаізм.
5. Першапачатковае значэньне — «сваяк», сучаснае — «брат/сястра».
6. Архаізм.