Гаворка (Таймыр)

Гаворка (па-расейску: говорка) — адна з кантактных моваў на расейскай аснове, распаўсюджаная (прынамсі, мела ўжытак) у Расеі на паўвостраве Таймыр. Узьнікла ў XVIII-ХІХ стст. на аснове расейскай лексыкі і выкарыстоўвалася як сродак міжэтнічнай камунікацыі серад самадыйскіх (нганасаны, энцы), цюрскіх (далганы) і тунгуса-маньчжурскіх (эвенкі) народаў^[1]. На цяперашні час застаецца толькі некалькі асобаў, якія валодаюць гаворкай — некалькі нганасанаў сталага ўзросту.

Гаворка
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Таймыр
Клясыфікацыя	Кантактныя мовы Кантактныя мовы на расейскай аснове
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Дапаможная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Коды мовы

Гісторыя

На думку расейскага лінгвіста Я. Хелімскага, які цягам вызначанага часу займаўся дасьледаваньнямі гаворкі, гэтая кантактная мова паўстала ў XVIII-ХІХ стст. у выніку кантактаваньня расейскіх перасяленцаў на паўднёвым Таймыры зь мясцовымі этнасамі, у выніку чаго першыя паступова распусьціліся ў асяродзьдзі мясцовых якутаў і эвенкаў, стаўшыся адным з кампанэнтаў новай далганскай народнасьці. Менавіта ўзьніклая мова (альбо яе папярэдніца) і магла на першых этапах гэтых кантактаў палегчыць зносіны між расейцамі і мясцовымі этнічнымі групамі^[1].

А. Урманчыева ў пачатку сваёй працы «Гаворка: узор структурна зьмяшанай мовы» робіць выснову, што лексычна гаворка прадстаўляе сабою мову, у лексычную аснову якой пакладзеная расейская мова, у той час як граматычная структура падпарадкоўваецца рэаліям мясцовых моваў^[1]. Гэтая акалічнасьць робіць гаворку адрознай ад іншых піджынаў, дзе, у адрозьненьне ад гаворкі, адбываецца не запазычваньне граматыкі іншых моваў, а яе спрашчэньне.

У фармаваньні мовы ўзялі ўдзел як расейцы (г.зв. расейскія затундравыя сяляне), так і прадстаўнікі этнасаў Таймыру. Сярод апошніх — самадыйцы (энцы, нганасаны), цюркі (далганы) і тунгуса-маньчжуры (эвенкі). На думку А. Урманчыевай, серад паўночных самадыйцаў найбольш актыўны ўдзел у фармаваньні гаворкі ўзялі энцы.

Як мяркуе Д. Штэрн, гаворка ўзьнікла ў выніку акамадацыі некалькіх варыянтаў расейскае мовы, якія існавалі на тагачасным Таймыры^[2]. З аднаго боку выступалі піджынізаваныя формы расейскай мовы, зь іншага — расейская мова затундравых сялянаў. Гэтае меркаваньне, у прыватнасьці, пацьвярджае некаторыя зьявы ў гаворцы. Паводле Ўрманчыевай, гаворка магла паўстаць у выніку зьмяшаных шлюбаў паміж далганамі (найраней хрышчонымі тубыльцамі) і расейцамі, пры гэтым далгане ўжо на той час валодалі вызначанай піджынізаванаю формай расейскай мовы, якая й зьведала зьмяшэньне з стандартнай расейскай мовай — менавіта гэты вынік, як адзначала Ўрманчыева, зьяўляецца гаворкай^[1].

Дасьледаваньне

Першае дасьледаваньне гаворкі, як і ўласна яе знаходжаньне, было зроблена Я. Хелімскім^[3][4]. Серад іншых дасьледчыкаў гаворкі адзначаюцца Д. Штэрн і А. Урманчыева. Пра існаваньне гаворкі ў нарыльскіх далганаў згадвала Е. Убратава^[5].

Лінгвістычныя рысы

Лексыка

Як адзначае ў сваіх дасьледаваньнях Я. Хелімскі, лексыка гаворкі амаль поўнасьцю запазычаная з расейскай мовы^[6].

Граматыка

У структурным дачыненьні граматыка гаворкі далёкая ад расейскай і адлюстроўвае ўрала-алтайскі марфасынтаксічны тып, пераўтвораны ў бок большага аналітызму. Пры гэтым, граматычныя марфэмы, як і лексыка, маюць расейскае паходжаньне^[6].

У дзеяслове адзначаецца захаваньне часу, асобы й ліку, пры гэтым назоўнік, прыметнік і займеньнік страцілі адрозьненьне паводле роду й склону, а таксама перабудавалі лік, што дае падставу Е. Перахвальскай разглядаць гаворку як мову, якая не зьяўляецца піджынам^[3]. На думку Хелімскага, гаворка адрозьнівае два лікі і тры роды ў формах мінулага часу абвеснага й умоўнага ладу (у адзіночным ліку), два лікі й тры асобы ў цяперашнім і будучым часох індыкатыву, але ўжываньне гэтых формаў хаатычнае^[6].

Вылучаецца асаблівае выкарыстаньне словаў место, мера. Гусеў мяркуе, што мера зьяўляецца калькаю з далганскіх haga ды hagyna з улікам спрашчэньня марфалёгіі, якое ўласьцівае піджынам^[4]. Место, на думку Ўрманчыевай, адпавядае чатыром лякатыўным склонам паўночнасамадыйскіх моваў (лятыў, лякатыў, аблятыў, пралятыў) і новаму нганасанскаму алятыву^[1].

Прыклады

Ніжэй прыведзеныя некалькі прыкладаў таймырскай гаворкі, якія даюць агульнае ўяўленьне пра яе і адлюстроўваюць вышэйзгаданыя агульныя рысы. Пасьлядоўна ў дужках для параўнаньня прыводзіцца пераклад на расейскую мову й пераклад на беларускую мову.

• Какой-то земля дыра попал (попал в какую-то дыру в земле, «трапіў у нейкую дзірку ў зямлі»)^[1];
• Ночью тебя парень меня место ходил (ночью твой сын приходил ко мне, «уначы твой сын прыходзіў па мяне»)^[7];
• Тарик место такан налил (он налил старику стакан, «ён наліў старому стакан»)^[4];
• Тут время тут мера был (в то время он был вот таким, «у той час ён быў такім»)^[4].