Далганская мова

Далга́нская мова (саманазва: долган тыла, һака тыла) — мова паўночнае падгрупы сыбірскае групы цюрскае сям’і моваў, на якой размаўляе народ далганы. Распаўсюджаная ў Расеі на поўначы Краснаярскага краю (поўдзень ды паўднёвы ўсход Таймырскага Далгана-Ненецкага раёну) і паўночным усходзе Якутыі (Анабарскі ўлус). Мае афіцыйны статус у Якутыі ў месцах пражываньня далганаў^[2].

Далганская мова
Долган тыла, һака тыла
Арэал далганскае мовы (сьветла-сінім)
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Таймырскі Далгана-Ненецкі раён Краснаярскага краю, Анабарскі ўлус Якутыі
Колькасьць карыстальнікаў	4836 чал. (2021)[1]
Клясыфікацыя	Алтайская сям’я Цюрская галіна Сыбірская група Паўночная падгрупа Далганская мова
Афіцыйны статус
Дапаможная мова ў	Якутыі (Расея)[2]
Статус:	6b Пад пагрозай[d][3]
Пісьмо	кірыліца
Коды мовы
ISO 639-1	—
ISO 639-2(Б)	—
ISO 639-3	dlg

Колькасьць носьбітаў паводле зьвестак на 2010 год — 1054 чал.^[4]

Назва

Назва мовы паходзіць ад назвы аднаго зь якуцкіх радоў — далганаў — якія леглі ў аснову далганскага этнасу.

Клясыфікацыя

Адносіцца да паўночнай падгрупы сыбірскай групы цюрскай моўнай сям’і. Зь лінгвістычнага пункту гледжаньня зьяўляецца дыялектам якуцкае мовы, аднак даволі адасобленым з прычыны ізаляванага разьвіцьця ды ўнутранае перабудовы пад уплывам эвенкійскае мовы.

Лінгвістычныя рысы

Дыялекталёгія

Падзяляецца на чатыры гаворкі — нарыльскую, пясінскую, авамскую, хатанскую й папігайскую.

Фанэтыка, фаналёгія

Для фанэтыкі далганскае мовы ўласьцівыя перадусім агульнацюрскі сынгарманізм (у прыватнасьці лябіяльная ды палятальная гармонія галосных у спрадвечных словах), дыфтангізацыя агульнацюрскіх галосных сярэдняга ўздыму o, e, ö ў каранёвым складзе, фіксацыя націску ў канцы словаў, пераход пачатковага цюрскага c- у h-, страта ўвулярных зычных x, ҕ: якуцк. саха ~ далг. hака (саманазва).

Марфалёгія, граматыка

У марфалягічным дачыненьні адносіцца да аглютынацыйных моваў. Парадак словаў засноўваецца на схеме SOV — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік.

Адсутнічае катэгорыя граматычнага роду. Серад марфалягічных катэгорыяў вылучаюцца склон, лік, прыналежнасьць, у дзеяслове — стан, спосаб дзеяньня, лад, час, асоба ды лік. Партытыў у адрозьненьне ад якуцкае мовы выкарыстоўваецца ў праналежным скланеньні як вінавальна-прызначальны склон, сумесны склон ўжываецца з мэтаю афармленьня аднародных членаў сказу. У спражэньні дзеясловаў распаўсюджаная форма на -ааччы, захаваліся парадыгмы віннаснага стану з словам баар («ёсьць»).

Лексыка

Серад лексычных асаблівасьцяў — страта многіх разрадаў старое якуцкае лексыкі (да прыкладу, сельскагаспадарчай), адсутнасьць сучаснае палітычнае й навуковае тэрміналёгіі, зьмена значэньняў словаў пад уплывам эвенкійскае сэмантычнае сыстэмы, вялікі пляст запазычаньняў з эвенкійскае ды расейскае моваў.

Пісьмовасьць

У 1933 па-якуцку быў выдадзены лемантар, прыстасаваны для далганскіх школаў. У 1961 годзе невялікія далганскія тэксты публікаваліся ў газэце «Советский Таймыр», у 1973 годзе была выдадзеная першая кніга на далганскай мове — зборнік вершаў мясцовай паэткі Агдо Аксёнавай. Гэты зборнік меў кірылічную пісьмовасьць, які засноўваўся на расейскім альфабэце з даданьнем літараў і дыграфаў для пазначэньня спэцыфічных далганскіх гукаў: Дь дь, Һ һ, Ҥ ҥ, Нь нь, Ө ө, Ү ү.

Альфабэт першых далганскіх лемантароў меў наступны выгляд^[5]:

А а, Б б, В в, Г г, Д д, Дь дь, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Иэ иэ, Й й, К к, Л л, М м, Н н, Ӈ ӈ, Ӈь ӈь, О о, Ө ө, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уо уо, Ү ү, Үө үө, Ф ф, Х х, Һ һ, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ыа ыа, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я

На цяперашні час на далганскай мове пэрыядычна публікуюцца матэрыялы ў газэце «Таймыр». Сучасны далганскі альфабэт выглядае наступным чынам^[6]:

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Һ һ	Л л	М м	Н н
Ӈ ӈ	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ү ү	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я