Алтайская мова

Алта́йская мова (таксама як горна-алта́йскія мовы; саманазва: алтай тили) — цюрская мова, на якой размаўляе цюрскі народ алтайцы. Традыцыйна лічыцца адзінай мовай, аднак нярэдка можа лічыцца групай роднасных асобных моваў. Распаўсюджаная галоўным чынам у паўднёвай частцы Сыбіры, у прыватнасьці ў Рэспубліцы Алтай і Алтайскім краі.

Ня варта блытаць з алтайскімі мовамі.

Алтайская мова
Алтай тили
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Рэспубліка Алтай, Алтайскі край (Расея)
Колькасьць карыстальнікаў	ад 65 534[1] да прыкладна 110 000 чал.[2]
Клясыфікацыя	Алтайскія мовы Цюрскія мовы Сыбірска-цюрскія мовы Алтайская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Рэспубліцы Алтай
Пісьмо	кірыліца
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	alt
ISO 639-2(Т)	alt

Іншая назва, горна-алтайскія мовы, не зьяўляецца фармальнай або агульнапрызнанай у навуковай літаратуры, а ўласна мовы/дыялекты, што ўваходзяць у склад гэтае моўнае групы/мовы традыцыйна разглядаліся ў якасьці дыялектаў і/або групы дыялектаў адзінай алтайскай мовы^[3].

Клясыфікацыя

З прычыны свайго ізаляванага геаграфічнага разьмешчаньня і кантактаваньня зь іншымі мовамі, пытаньне клясыфікацыі алтайскае мовы застаецца спрэчным. Праз сваю геаграфічную блізкасьць да шорскай і хакаскай моваў, некаторыя навукоўцы ўлучаюць алтайскую мову ў склад паўночнай галіны цюрскіх моваў^[4], аднак з нагоды наяўнасьці пэўных падабенстваў з кыргыскай мовай мова таксама можа ўлучацца дасьледнікамі ў склад кыпчацкіх моваў. Між тым, дасьледнік Талат Тэкін высоўвае прапанову клясыфікацыі, згодна зь якой паўднёва- й паўночнаалтайскія дыялекты разам зь ніжнечулымскім і кондамскім дыялектамі шорскай мовы ўтвараюць уласную падгрупу ў складзе цюрскіх моваў^[5].

На думку лінгвіста Н. Баскакава, дыялекты алтайскай мовы належаць да розных падгрупаў цюрскіх моваў (напрыклад, паўднёваалтайскія дыялекты Баскакаў адносіў у кыргыска-кыпчацкія мовы)^[6][7]. Лінгвіст О. Мудрак у сваёй клясыфікацыі ўжывае для пазначэньня тэрміны «алтайская мова» ды «алтайская мова й дыялекты»^[8]. Расейскае выданьне «СИГТЯ. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка» і А. Дыбо ў сваёй кнізе «Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд» карыстаюцца тэрмінам «цэнтральна-ўсходнія мовы»^[9][10].

Дыялекты

Нягледзячы на тое, што алтайскую мову прынята лічыць адзінай мовай, паўднёвыя й паўночныя дыялекты мовы не зьяўляюцца ўзаемазразумелымі для іх носьбітаў.

Пісьмовая алтайская заснаваная на паўднёвым дыялекце і таму не зьяўляецца дастаткова зразумелай для паўночных алтайцаў^[11].

Алтайская мова падзяляецца на наступныя дыялекты^[12]:

• Паўднёваалтайскі дыялект
  • Уласнаалтайскі паддыялект
    • Маймінская гаворка
  • Целянгіцкі паддыялект
    • Талоская гаворка
    • Чуйская гаворка
  • Целяу́цкі паддыялект

• Паўночнаалтайскі дыялект
  • Тубінскі паддыялект
  • Кумандзінскі паддыялект
    • Турачацкая гаворка
    • Салтонская гаворка
    • Старабардзінская гаворка
  • Чалканскі паддыялект (таксама званая як куў, лебядзінская)

Блізкія да паўночных гаворак кандомскі дыялект шорскае мовы і ніжнечулымская мова, у якіх протацюрскае інтэрвакальнае *d перайшло ў -j-, выразна адрозьніваюцца ад мраскага дыялекту шорскае мовы і сярэдняга дыялекту чулымскай, у якіх гэты інтэрвакальны гук перайшоў у -z-, і якія па шэрагу характарыстыкаў зьяўляюцца бліжэйшымі да хакаскае мовы.

Лінгвістычныя рысы

Ніжэйпрыведзеныя рысы зьяўляюцца вынікам разьвіцьця агульных цюрскіх ізаглёсаў у паўночнаалтайскіх гаворках^[13][14][15]:

• Рэалізацыя протацюрскага */ag/ у трох варыяцыях: /u/, /aw/, /aʁ/.
• Рэалізацыя протацюрскага */eb/ як /yj/ або /yg/ у залежнасьці да гаворкі.
• Захаваньне /VdV/ зь невялікімі лексычнымі выняткамі (верагодна запазычаньнямі), адлюстраваньне протацюрскага */d/ як /j/.

Фанэтыка

Фанэтыка ў алтайскай мове крыху адрозьніваецца па дыялектах.

• Зычныя

	Білябіяльныя (вусна-вуснавыя)		Зубныя		Альвэалярныя		Палятальныя		Вэлярныя (заднеязычныя)
Выбухныя	p	b	t	d			c	ɟ	k	ɡ
Насавыя	m		n						ŋ
Фрыкатыўныя					s	z	ʃ	ʒ	x	ɣ
Аднаўдарныя					ɾ
Апраксыманты							j
Лятэральныя апраксыманты					l

Рэалізацыя звонкага палятальнага выбухнога /ɟ/ заўважна адрозьніваецца па розных дыялектах (напрыклад, слова јок (па-беларуску: «не») можа выражацца як [coq] (дыялект куў), альбо як [joq] (кумандзінскі))^[16][17].

• Галосныя

У алтайскай мове прысутнічае восем галосных гукаў, якія могуць адрозьнівацца паводле даўжыні (доўгія й кароткія).

		Кароткія		Доўгія
		Закрытыя	Адкрытыя	Закрытыя	Адкрытыя
Пярэдняга шэрагу	Неакругленыя	i	e	iː	eː
	Акругленыя	y	ø	yː	øː
Задняга шэрагу	Неакругленыя	ɯ	a	ɯː	aː
	Акругленыя	u	o	uː	oː

Марфалёгія ды сынтаксіс

У алтайскай мове існуе шэсьць асабовых займеньнікаў. У якасьці прыкладу ніжэй прыведзеныя асабовыя займеньнікі з паўднёвага літаратурнага стандарту.

Адзіночныя		Множныя
Па-алтайску	Па-беларуску	Па-алтайску	Па-беларуску
мен	я	бис	мы
сен	ты (адзіночны лік)	слер	вы (множны лік, паважлівы зваротак)
ол	ён, яна, яно	олор	яны

На прыкладзе кумандзінскага дыялекту^[18] бачнае існаваньне адрозьненьняў у займеньніках паміж дыялектамі.

	Адзіночныя		Множныя
Па-алтайску	Па-беларуску	Па-алтайску	Па-беларуску
мен	я	пис	мы
сен	ты (адзіночны лік)	снер	вы (множны лік, паважлівы зваротак)
ол	ён, яна, яно	анар	яны

Пісьмовасьць

У часе 1928-1938 гадоў у алтайскай пісьмовасьці меў выкарыстаньне лацінскі альфабэт, пазьней пісьмовасьць была пераведзеная на кірылічную аснову з даданьнем літараў Јј, Ҥҥ, Ӧӧ, Ӱӱ. Пачынаючы зь 2006 року сваю пісьмовасьць мае таксама кумандзінская гаворка^[19].

Літаратура

• Баскаков Н. А. Алтайский язык. М., 1958.
• Коргунбаева Н. И. Алтайско-русский — русско-алтайский словарь. Горно-Алтайск, 1991

Вонкавыя спасылкі

• http://www.tarbagan.net/fotj/AltaiLang.htm
• Русско - Алтайский словарь