Грэцкі альфабэт

Грэ́цкі альфабэ́т — альфабэт грэцкай мовы і іншых моваў грэцкай групы. Ён бесьперапынна выкарыстоўваецца з канца IX альбо пачатку VIII стагодзьдзя да н. э. Грэцкі альфабэт, бадай, першы альфабэт, які ўключаў у сябе і зычныя, і галосныя. Стандартна складаецца з 24 літараў, а таксама ў даклясычную эпоху ў некаторых дыялектах грэцкай мовы ўжываліся яшчэ 3 літары — Ϛ, ϛ (стыгма), Ϟ, ϟ (копа), Ϡ, ϡ (сампі). У клясычнай грэцкай мове стыгма, копа і сампі выкарыстоўваліся для запісу лікаў. Узыходзіць да фінікійскага пісьма. Клясычны агульнагрэцкі альфабэт склаўся ў V—IV стст. да н. э. Кожная літара мела і лічбавае значэньне. Знакі «стыгма», «копа» і «сампі» выкарыстоўваліся для абазначэньня лічбаў. Усходне-грэцкае пісьмо разьвілася ў клясычнае старажытна-грэцкае і бізантыйскае пісьмо, стала асновай для копцкага, гоцкага, славянскага кірылічнага, а магчыма, армянскага і часткова грузінскага пісьма. Заходне-грэцкае пісьмо было зыходным для этрускага, старажытна-германскага рунічнага і лацінскага пісьма. Найбольш старажытныя помнікі грэцкага пісьма датаваныя VIII-VII стст. да н. э. У XIII стагодзьдзі разьвіўся малодшы мінускул, які паслужыў узорам для першага грэцкага друкарскага шрыфту у XV стагодзьдзі. Сучасныя друкаваныя грэцкія літары былі створаныя ў XVII стагодзьді^[2].

Грэцкі альфабэт
Тып	альфабэт, натуральнае пісьмо[d] і двухрэгістравы альфабэт[d]
Мовы	грэцкая мова і старажытнагрэцкая мова
Дата стварэньня	каля IX стагодзьдзе да н. э.[1]
Літары	альфа бэта гама дэльта эпсылён дзэта эта тэта ёта капа лямбда мю ню ксі о мікрон пі ро сыгма таў іпсылён фі хі псі амэга

Гісторыя

Дыпілёнскі надпіс уважаецца адным з самым старажытных надпісаў грэцкім альфабэтам.

Першыя вядомыя запісы на старажытнагрэцкай мове былі зробленыя складовым лінейным пісьмом Б за часам мікенскай культуры паміж XVI і XII стагодзьдзямі да н. э. Гэтая сыстэма пісьма, яшчэ не павязаная з сучасным грэцкім альфабэтам, была ва ўжытку да XIII стагодзьдзі да н. э. улучна^[3]. Надпісы, зробленыя грэцкім альфабэтам, пачалі зьяўляцца з VIII стагодзьдзя да н. э. У той час як раньнія ўзоры альфабэту датуюцца прынамсі 775 годам да н. э.^[4], найстаражытнейшыя вядомыя і зразумелыя грэцкія надпісы, як то надпісы на вазе Дыпілён, кубку Нэстара і кубку Ацэсандра, датуюцца блізу 740 ці 730 гадамі да н. э.^[5][6][7][8] Лічыцца, што пашырэньне альфабэту адбылося за некаторы час да стварэньня гэтых надпісаў. У той час як былі прапанаваныя больш раньнія даты^[9], звычайна ўважаецца, што грэцкі альфабэт паўстаў у канцы IX^[10][3] ці пачатку VIII стагодзьдзя да н. э.^[11][12], умоўна блізу 800 году да н. э.

У час паміж выкарыстаньнем дзьвюх сыстэмаў пісьма, як то лінейнага пісьма Б і грэцкага альфабэту, тэксты на грэцкай мове не былі зафіксаваныя. Таму гэты пэрыяд вядомы як Грэцкія Цёмныя стагодзьдзі^[13]. Грэкі перанялі альфабэт з ранейшага фінікійскага альфабэту, аднаго з блізкіх пісьменстваў, якія выкарыстоўваліся дзеля заходнесэміцкіх моваў, назваўшы «фінікійскія літары». Аднак фінікійскі альфабэт абмяжоўваўся толькі зычнымі. З укарананьнем яго ў справе напісаньня грэцкай мовы, некаторыя зычныя былі адаптаваныя дзеля пазначэньня галосных. Выкарыстаньне як галосных, гэтак і зычных зрабіла грэцкую мову першым альфабэтам у гэтым сэнсе^[3], у адрозьненьне ад абджадаў, якія выкарыстоўваюцца ў сэміцкіх мовах, дзе маюцца літары толькі дзеля пазначэньня зычных^[14].

Раньні грэцкі альфабэт на керамічным посудзе з Нацыянальнага археалягінага музэю з Атэнаў.

Спачатку грэцкая мова пераняла ўсе 22 літары фінікійскай мовы. Пяць былі перапрызначаныя да абазначэньня галосных гукаў, гэтак зычныя /j/ (ёд) і /w/ (ваў) пачалі выкарыстоўвацца як [i] (ёта) і [u] (іпсылён), гарлячны зычны /ʔ/ (алеф) пачаў выкарыстоўвацца дзеля пазначэньня гука [a] (альфа), фарынгальныя /ʕ/ (аін) ператварыўся ў [o] (омікрон), а літара для /h/ (хе) ператварылася ў [e] (эпсылён). Акрамя таго, фінікійская літара для эмфатычнага гарлячнага гука /ħ/ (хэт) была запазычаная рознымі дыялектамі грэцкай мовы ў дзьвюх розных функцыях, як то ў якасьці літары для гука /h/ (гэта) тымі дыялектамі, у якіх быў такі гук, і ў якасьці дадатковай галоснай літары для доўгага /ɛː/ (эта) тымі дыялектамі, у якіх быў адсутны зычны. У рэшце рэшт, была даданая сёмая галосная літара для доўгага /ɔː/ (омэга). У грэцкай мове таксама зьявіліся ўласныя тры новыя літары зычных дзеля прыдыхальных выбуховых гукаў і групаў зычных: Φ (фі) для /pʰ/, Χ (хі) для /kʰ/ і Ψ (псі) для /ps/. У заходнегрэцкіх варыяцыях Χ ужывалася для гука /ks/ і Ψ для гука /kʰ/. Паходжаньне гэтых літараў усё яшчэ абмяркоўваецца.

Тры фінікійскія літары выйшлі з ужытку яшчэ да таго, як альфабэт прыняў сваю клясычную форму, гэтак была страчаная літара Ϻ (сан), якая канкуравала з Σ (сыгма) у абазначэньні адной фанэмы /s/. Літара Ϙ (копа) аказалася залішняй з улікам існаваньня Κ (капа) дзеля абазначэньня гука /k/. Літара Ϝ (дыгама) зьнікла, бо ейнае гукавое значэньне /w/ выпала з вуснай мовы да або ў клясычны эліністычны час. Грэцкая мова спачатку пісалася пераважна справа налева, як і фінікійская, але пісцы маглі вольна зьмяняць кірунак. Пэўны час стыль пісьма з чаргаваньнем радкоў справа налева і зьлева направа быў даволі распаўсюджаны, пакуль у клясычны пэрыяд кірунак пісьма зьлева направа ня быў унармаваны як адзіны варыянт. Асобныя формы літараў мелі розны выгляд у залежнасьці ад кірунку напісаньня бягучага радка.

Архаічныя варыянты

Распаўсюд старажытных тыпаў грэцкага альфабэту згодна з Кірхгофам.

Спачатку існавалі шматлікія лякальныя варыянты грэцкага альфабэту, якія адрозьніваліся выкарыстаньнем і невыкарыстаньнем дадатковых сымбаляў галосных і зычных і шэрагам іншых асаблівасьцей. Эпіхарычныя альфабэты звычайна падзяляюць на чатыры асноўныя тыпы ў адпаведнасьці з рознымі спосабамі выкарыстаньня дадатковых зычных літараў для прыдыхальных зычных (/pʰ, kʰ/) і груп зычных (/ks, ps/) грэцкай мовы^[15]. Гэтыя чатыры тыпы часта ўмоўна пазначаюцца як «зялёны», «чырвоны», «блакітны» і «сіні», базуючыся на каляровай мапе з працы XIX стагодзьдзя на гэтую тэму «Дасьледаваньні па гісторыі грэцкага альфабэту» Адольфа Кірхгофа 1867 году^[15].

«Зялёны» (ці паўднёвы) тып — найбольш архаічны і блізкі да фінікійскага^[16]. «Чырвоны» (ці заходні) тып уважаецца за той тып, які пазьней быў пашыраны на Захад і стаў продкам лацінскага альфабэту. Ён мае некаторыя важныя рысы, характэрныя да пазьнейшага разьвіцьця грэцкага альфабэту^[16]. Зь «сіняга» (або ўсходняга) тыпу пазьней паўстаў стандартны грэцкі альфабэту^[16]. Атэны выкарыстоўвалі мясцовую форму «блакітнага» альфабэту да канца V стагодзьдзя да н. э. У ёй не было літараў Ξ і Ψ, а таксама галосных сымбаляў Η і Ω^[16][17]. У старажытнаатычным альфабэце ΧΣ абазначала /ks/, а ΦΣ — /ps/. Ε выкарыстоўвалася да ўсіх трох гукаў /e, eː, ɛː/, якія адпаведна пазначаліся ў клясычных варыянтах літарамі Ε, ΕΙ, Η, а Ο выкарыстоўвалася да ўсіх гукаў /o, oː, ɔː/, у той час як у клясычных варыянтах кожны з памёняных меў уласную літару Ο, ΟΥ, Ω адпаведна^[17]. Дзеля пазначэньня зычнага /h/ выкарыстоўвалася літара Η^[17].

Клясычны альфабэт з дваццаці чатырох літараў, які цяпер выкарыстоўваецца грэцкай мовай, першапачаткова быў мясцовым альфабэтам Ёніяй^[18]. Да канца V стагодзьдзя да н. э., ён звычайна выкарыстоўваўся і атэнцамі^[18]. У 403 годзе да н. э. на прапанову архонта Эўкліда атэнская асамблея фармальна адмовілася ад старажытнаатычнага альфабэту і зацьвердзіла іянічны альфабэт у рамках дэмакратычных рэформаў па зрынаньні трыццаці тыранаў^[18][19]. Праз ролю Эўкліда ў прапанове ідэі гэтага варыянту стандартны грэцкі альфабэт з дваццаці чатырох літараў часам называюць Эўклідавым альфабэтам^[18]. Прыкладна праз трыццаць гадоў эўклідаў альфабэт быў прыняты ў Бэотыі і, магчыма, празь некалькі гадоў быў пераняты ў Македоніі^[20]. Да канца IV стагодзьдзя да н. э. ён выцесьніў мясцовыя альфабэты ўва ўсім грэкамоўным сьвеце і стаў стандартнай формай грэцкага альфабэту^[20].

Назвы літараў

Калі грэкі перанялі фінікійскі альфабэт, яны пакінулі нязьменнымі ня толькі графічную і гукавую формы літараў, але і назвы, з дапамогай якіх пасьлядоўнасьць у альфабэце можна было чытаць і запамінаць. У фінікійскай мове назва кожнай літары пазначалася словам, якое пачыналася з адпаведнага гуку. Такім чынам, першая літара альфабэту называлася словам алеф, што азначала вала. Літара бэт /b/ перакладаецца зь фінікійскага як дом, а гімэль — вярблюд. Грэкі пакінулі фінікійсктія словы назвам літараў, але крыху адаптавалі іх пад сваю фаналёгію. Такім чынам алеф, бэт і гімэль ператварыліся ў грэцкім альфабэце ў альфу, бэту і гаму.

Грэцкія назвы наступных літараў больш-менш ёсьць наўпроставым працягам фінікійскіх папярэднікаў. Паміж старажытнагрэцкай і сучаснай грэцкай мовамі яны засталіся практычна нязьменнымі, за выключэньнем таго, што іхняе вымаўленьне суправаджала рэгулярныя гукавыя зьмены разам зь іншымі словамі. Гэтак літара бэта з гукам /b/ зьмянілася на сучасны гук /v/, а гук /ɛː/ на сучасны /i/, што прывяло да сучаснага вымаўленьня літары як віта. Лямбда ў раньніх крыніцах згадвалася як лябда і ляўбда^[21][22].

Сьпіс знакаў

Літара	Назва	Вымаўленьне
Α α	альфа	[а]
Β β	бэта	[б, в]
Γ γ	гама	[ґ, г]
Δ δ	дэльта	шчыліннае [д]
Ε ε	эпсылён	[э]
Ζ ζ	дзэта	[з]
Η η	эта	[э, гі]
Θ θ	тэта	шчыліннае [т]
Ι ι	ёта	[і], [й]
Κ κ	капа	[к], [ц]
Λ λ	лямбда	[л']
Μ μ	мю (мі)	[м]
Ν ν	ню (ні)	[н]
Ξ ξ	ксі	[кс]
Ο ο	омікрон	[о]
Π π	пі	[п]
Ρ ρ	ро	[р]
Σ σ ς	сыгма	[с]
Τ τ	таў	[т]
Υ υ	ыпсылён	[і], [ў]
Φ φ	фі	[ф]
Χ χ	хі	[х]
Ψ ψ	псі	[пс]
Ω ω	омэга	[о]

Транскрыпцыя грэцкага альфабэту дагэтуль зьмяшчае вялікі шэраг спрэчных пытаньняў у беларускім мовазнаўстве^[23].