Якуцкая мова

Яку́цкая мова (па-якуцку: саха тыла) — мова якутаў, належыць да цюрскай групы моваў. Колькасьць носьбітаў мовы паводле зьвестак перапісу насельніцтва ў Расеі 2010 року складае каля 450 140 чалавек^[1], якія пражываюць у асноўным на тэрыторыі Якутыі, а таксама ў Іркуцкай і Магаданскай абласьцях, Краснаярскім і Хабараўскім краёх.

Якуцкая мова
саха тыла
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Рэспубліка Саха (Якутыя), Магаданская вобласьць, Іркуцкая вобласьць, Краснаярскі ды Хабараўскі краі
Колькасьць карыстальнікаў	450 140 чал. (зьвесткі перапісу насельніцтва Расеі ў 2010 р.)[1]
Клясыфікацыя	Цюрскія мовы Сыбірска-цюрскія мовы Паўночныя Якуцкая мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Якутыі (Расея)
Статус:	2 Правінцыйны[d][2]
Пісьмо	кірыліца і Sakha scripts[d]
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	sah
ISO 639-2(Т)	sah
ISO 639-3	sah

Якуцкая мова на мапе сьвету (цёмна-сінім).

Якуцкая мова рэзка адрозьніваецца ад іншых цюрскіх моваў наяўнасьцю плясту лексыкі няяснага паходжаньня (магчыма, палеаазіяцкага)^[3]. Маецца таксама мноства мангольскіх запазычаньняў.

Пісьмовасьць

У 1917 годзе новы альфабэт на аснове МФА быў створаны С. А. Наўгародавым. Першапачаткова ён утрымліваў толькі малыя літары, а таксама знак : для адлюстравання доўгіх гукаў (як галосных, так і зычных). У 1924 годзе гэты альфабэт быў рэфармаваны. Пазьней ён рэфармаваўся яшчэ некалькі разоў, пакуль у 1929 годзе ня быў заменены на ўніфікаваны цюрскі альфабэт. Потым у 1939 годзе быў ажыцьцёўлены пераход на альфабэт на аснове кірыліцы.

Сучасны якуцкі альфабэт

Сёньня ў якуцкай мове выкарыстоўваецца альфабэт, які ўтрымлівае ўвесь расейскі альфабэт, плюс пяць дадатковых літараў: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү і дзьве камбінацыі: Дь дь (чытаецца як Дж, прыкладам: дьахтар — «жанчына»; чытаецца як — джахтар), Нь нь. Выкарыстоўваюцца таксама 4 дыфтонгі: уо, ыа, иэ, үө.

• Сучасны выгляд якуцкага альфабэту:

А а	Б б	В в	Г г	Ҕ ҕ	Д д	Дь дь	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	Ҥ ҥ	Нь нь	O o	Ө ө	П п	Р р	С с
Һ һ	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч
Ш ш	Щ щ	Ь ь	Ы ы	Ъ ъ	Э э	Ю ю	Я я

• Тлумачэньне:

Кірыліца	Назва	IPA	Заўвагі
А а	а	/a/
Б б	бэ	/b/
В в	вэ	/v/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Г г	гэ	/g/
Ҕ ҕ	ҕэ	/ɣ/, /ʁ/	«Г з гачкам» (звонкае «х», паўднёварасейскае «г»; францускае «r»).
Д д	дэ	/d/
Дь дь	дьэ	/ɟ/	«Д зь мяккім знакам» (звышмяккае, падобнае да расейскага, «дь», амаль «гь»).
Е е	е	/e/, /je/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Ё ё	ё	/jo/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Ж ж	жэ	/ʒ/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
З з	зэ	/z/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
И и	и	/i/
Й й	йот	/j/, /j̃/
К к	ка	/k/, /q/
Л л	эл	/l/
М м	эм	/m/
Н н	эн	/n/
Ҥ ҥ	эҥ	/ŋ/	Лігатура «нг» (заднеязычнае «н»).
Нь нь	эньэ	/ɲ/	«Н зь мяккім знакам» (звышмяккае «н»).
О о	о	/o/
Ө ө	ө	/ø/	«О з ашэсткам» (накшталт нямецкага «ö»).
П п	пэ	/p/
Р р	эр	/r/
С с	эс	/s/
Һ һ	һэ	/h/	На ўзор ангельскага або нямецкага «h» (глухое прыдыханьне).
Т т	тэ	/t/
У у	у	/u/
Ү ү	ү	/y/	«Прамая У» (на ўзор нямецкага «ü»).
Ф ф	эф	/f/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Х х	ха	/x/
Ц ц	цэ	/ʦ/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Ч ч	че	/ʧ/
Ш ш	ша	/ʃ/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Щ щ	ща	/ɕː/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Ъ ъ	кытаатыннарар бэлиэ	/◌./	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Ы ы	ы	/ɯ/	Заднеязычнае, неабвусьненае «у»
Ь ь	сымнатыы бэлиэтэ	/◌ʲ/	Ужываецца толькі ў спалучэньнях «дь», «нь», а таксама ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Э э	э	/e/
Ю ю	ю	/ju/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.
Я я	я	/ja/	Выкарыстоўваецца толькі ў запазычаньнях з расейскае мовы.