Казаская мова

Каза́ская мо́ва (саманазва: қазақ тілі, قازاق تىلى‎‎) — адна зь цюрскіх моваў, належыць да кыпчацкай групы ў складзе цюрскае сям’і. Састарэлая назва — кыргыз-кайсацкая, казак-кыргыская.

Казаская мова
қазақ тілі, qazaq tili, قازاق تىلى‎
Ужываецца ў	Казахстане, Кітаі, Манголіі, Аўганістане, Таджыкістане, Турэччыне, Туркмэністане, ва Ўкраіне, ва Ўзбэкістане, у Расеі ды Іране
Рэгіён	Цэнтральная Азія
Колькасьць карыстальнікаў	11,0 млн чал.[1]
Клясыфікацыя	Алтайскія мовы Цюрскія мовы Кыпчацкія мовы Нагайска-кыпчацкія мовы Казаская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Казахстане, Расеі (у Рэспубліцы Алтай, рэгіянальны статус[2])
Рэгулюецца	Міністэрства культуры й інфармацыі Казахстану[d]
Статус:	1 дзяржаўная[d][3]
Пісьмо	кірыліца, арабскі альфабэт, лацінскае пісьмо[d] і казаскі шрыфт Брайля[d]
Коды мовы
ISO 639-1	kk
ISO 639-2(Б)	kaz
ISO 639-2(Т)	kaz
ISO 639-3	kaz

Распаўсюджаная ў асноўным у Рэспубліцы Казахстан, дзе зьяўляецца дзяржаўнай, а таксама ў іншых сярэднеазіяцкіх дзяржавах СНД, у Расеі, Іране, Аўганістане, Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР (дзе існуе, у прыватнасьці, Ілі-Казаская аўтаномная акруга Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага раёну, а таксама казаскія аўтаномныя акругі і аўтаномныя паветы іншых правінцыяў) і ў некаторых іншых краінах. Агулам на казаскай мове ў сьвеце размаўляе каля 12 млн чалавек. Паводле зьвестак перапісу насельніцтва СССР 1989 году, колькасьць казахаў, якія лічаць роднай казаскую мову, на тэрыторыі былога СССР складала каля 7 890 тыс чал. На тэрыторыі Казахстану выкарыстоўваецца, побач з расейскай, у якасьці мовы міжнацыянальных зносінаў прадстаўнікамі цюрскіх этнасаў, а таксама дунганамі (кітайцы-мусульмане, якія перасяліліся ў сярэднеазіяцкія тэрыторыі Расейскай імпэрыі ў ХІХ ст.). Распаўсюджанае казаска-расейскі білінгвізм (асабліва ў гарадох).

Выразна выяўленага дыялектнага падзелу ў казаскай мове няма. У фанэтыцы для яе характэрная вялікая колькасьць галосных, прыпадабненьне галосных у слове (сынгарманізм) па ўздыме і агубленасьці, у граматыцы — багацьце дзеепрыслоўных канструкцыяў. У лексыцы маецца вельмі шматлікі пляст араба-пэрсыдзкіх (каля 15% усёй лексыкі), мангольскіх і расейскіх запазычаньняў.

У аснове сучаснай літаратурнай казаскай мовы ляжыць паўночна-ўсходні дыялект. Асноўныя асаблівасьці казаскай мовы:

1. адпаведнасьць гуку «ш» агульнацюрскаму «ч» (каш замест кач — «уцякаць»);
2. адпаведнасьць «c» агульнацюрскаму «ш» (кыс замест кыш — «зіма»);
3. адпаведнасьць пачатковага гуку «ж» пачатковым гукам «й» і «ж» у інш. цюрскіх мовах (жол замест ёл або жол — «дарога»);
4. наяўнасьць формы дзеепрыметніка сучасна-будучага часу на -атын, (-этин), (-йтын), (-йтин).

Казаская мова сфармавалася ў 15-16 стагодзьдзях на аснове мовы сярэднеазіяцкіх кыпчакаў. Літаратурная казаская мова існуе з другой паловы 19 ст.; яе ўзьнікненьне зьвязанае зь дзейнасьцю паэтаў і асьветнікаў Абая Кунанбаева і Ібрая Алтынсарына, а таксама з уплывам багатага казаскага фальклёру.

Да таго ролю літаратурнай мовы грала сярэднеазіяцкая цюрская мова, якая аказала пэўны ўплыў на літаратурную казаскую мову. Канчатковая нармалізацыя літаратурнай казаскай мовы была праведзеная ў 20 ст. Пісьмовасьць да 1930 існавала на арабскай, у 1930—1940 на лацінскай аснове, з 1940 — на аснове расейскай графікі зь некаторымі дадатковымі літарамі.

Пераход з кірыліцы на лацініцу

Пасьля доўгіх гутарак Нурсултан Назарбаеў заявіў^{[4][5][6][7][8][9][10][11][12]} аб паступовым пераходзе казаскае мовы ў Казастане на лацініцу. Гэта зьвязана з рэзкім павелічэньнем антырасейскіх настрояў у грамадзтве пасьля падзеяў ва Ўкраіне й Сірыі^[13].